Россейде – тыш къыралланы атларын жюрютген элле
Юг Уралда парижчиле жашайдыла. Ала француз тилни билмейдиле, жылны алты айында уа уюкъла киедиле. Алай аланы эллерини аты Париж болгъаны себепли ала парижчиледиле!
Бу аулакъланы эрттегили кёчгюнчю халкълары - нагайлылагъа Иван Грозный зор бла христиан динни алдыргъанды, ызы бла уа Башкириягъа кёчюргенди. Анна Иоановна аланы къазакъланы къауумларына къошханды эм аскерде къуллукъ этерге борч салгъанды. Ала тюрклюлеге къажау урушлагъа къатышхандыла, Суворовну бла Кутузовну аскерлерини санында болгъандыла. 1814 жылда уа къазакъла-нагайбакла орус аскер бла Парижге киргендиле. Наполеон, аланы жигитликлерин кёре, нагайбакладан жангыз да бир полк бла битеу дунияны кесине бойсундураллыгъын айтхан эди. 1842 жылда Уралда къорууланыуну кезиуюнде нагайбакланы ата-бабаларыны журтларына къайтаргъандыла эм эллерин аскер хорламларына жоралап, атла атаргъа эркин этгендиле. Алай бла Челябинскден узакъ болмай «Уральская Европа» атлы жер барды, анда Париж, Кассель, Лейпциг, Берлин, Фершампенуаз, Варна элле орналыпдыла.
Ёмюрле бла жауун жаумагъан къум
Юг Америкада, Чилини шимал жанында Атакама къумда тёрт жюз жылны ичинде, 1570-ден башлап 1971-чи жылгъа дери, ахырысы бла да жауун жаумагъанды.
Бюгюнлюкде анда жауунла орталыкъ эсеп бла бир жылгъа 1 мм жауадыла, талай жерлеринде уа он жылгъа жангыз да бир кере. Ол себепден мында хауаны суулулугъу 0 процентди. Къум тауланы башларында уа, башха жерледеча болмай, буз «бёрклери» жокъду.
Алай алгъаракълада табийгъат сейир этдиргенди: 2010 жылны онтогъузунчу майында талай шахарда къар жаугъанды. Абаданла аны ариулап кюрешгенде, чилиячы сабийле дунияларында биринчи кере къар аппаланы ишлеп ойнагъандыла.
Ариу ниетни белгиси - саламлашыу
Алгъа заманлада къолларындан тутуп саламлашыу адамланы къоркъуусузлукъларын ачыкълагъан шарт эди. Бурун халкъла аланы сауутлары болмагъаны, мамыр ниет бла келгенлерин ачыкълар ючюн тюбешгенде бир бирлерине къол аязларын кёргюзтгендиле. Римни кезиуюнде уа ол азлыкъ этип башлагъанды. Нек дегенде кёпле бичакъны женглеринде букъдургъандыла. Аны ючюн ала саламлашханда бир бирлерин бир къоллары бла бууунларындан тутуп, экинчилери бла уа къамасы бармыды деген хыйсап бла беллерине салып башлагъандыла.
Кофеми, чаймы хайырлы болур?
Кофе саулукъгъа заран саламыды, салмаймыды деген соруу адамланы бу ёмюрде угъай, эрттеден бери да сагъышландыргъанды. Ата-бабаларыбыз ол адамны жашауун узун этгенин бла къалгъанын, саулугъун кючлегенин билирге сюйгендиле
Асламлы тинтиуле бардыргъынчы, статистиканы жюрютгюнчюге дери окъуна Швецияны патчахы Густав Ючюнчю аны кеси сюзгенди. Ол заманда тутмакъда тургъан эки къарындашны ёлтюрюрге оноу этилген эди. Алай патчах аны орунуна аланы анда битеу жашауларын тутаргъа буюрады. Алай къарындашладан бирине къуру да чай ичиредиле, бирсисине уа - кофе. Турмуш болумларын да не къадар ушаш къурайдыла. Тинтиулени эсеплерин а не иги затха да юйреннген бийле да ашыгъып сакълай эдиле. Аны ючюн тутмакъланы ашауларын-жашауларын да байланыкъылагъа ушаш этедиле. Аланы саулукъларына медицинаны эки профессору дайым къарап турадыла. Алай ала дагъыда къарындашла къачан ёллюклерин сакълай эдиле. Алагъа кофе бла чайны асыры кёп ичиргенлеринден, ажал терк келирине ишеклик бир адамда да жокъ эди.
Алай къадар башха болду. Биринчи къартлыкъдан профессорла ауушдула, Густав Ючюнчю да бу жашаудан ажымлы кетди. Алай эксперимент а тохтатылмады. Алай бла къарындашладан биринчи чай ичгени ёлдю, анга 83 жыл толгъан эди. Талай жылдан а экинчиси да дуниясын алышды. Шведле уа андан сора неден да бек кофени ичерге сюедиле. Эсеплеге кёре, хар шведли бир жылгъа 1800 кружка кофе ичеди. Аланы бу жаны бла къоншуларындан жангыз да финляндиячыла озадыла.
Тузлу, тузсуз суулары бла кёл
Къазахстанда сейирлик кёл барды: аны бир кесеги тузлуду, бирси уа тузсузду. Аны аты Балхашды, ол дунияны эм уллу кёллерини тизмесинде онючюнчю жердеди. Балхашны узунлугъу алты жюз километрди, аны кёрюмдюсю жарты айны формасына ушайды. Ортасында Сарыесик атлы жарым айрыкам барды. Ол кёлню эки жартыгъа бёледи, аланы бир бири бла гитче суу байлайды. Алай бла кёлню кюнбатыш жаны ичерча таза сууду, кюнчюгъыш жанында уа ол иги да теренди, кеси да тенгиздеча тузлуду.
Бюгюнлюкде, жарсыугъа, кёп сейирлик табийгъат объектлеча, Балхаш къуруй турады, алимле уа алыкъа аны къалай сакъларгъа билмей къыйналадыла.
Арбанг, атларынг да жамауатда жеринге кёре
Бюгюннгюлю Россейге ушамай, 18-чи ёмюрде империяда адамланы арбалары, атларыны саны да аны жамауатны къайсы къауумуна киргенине кёре болгъандыла. Екатерина Экинчини буйругъуна тийишлиликде 1 эм 2 даражалы къырал къуллукъчуланы бла генералланы арбаларын 6-10 ат элтгендиле, алагъа уа эки форейтор миннгендиле. 3,4,5 даражалы къуллукъчула да аллай бир ат бла, алай форейторсуз жюрюгендиле. 6,7,8-чи даражалылагъа жангыз да тёрт ат эркин этилгенди, обер-офицерлеге уа - экиси. Адам не бек бай болса да, чыны жетмеген эсе, анга сюйгенин этерге жарамагъанды. Павел Биринчини кезиуюнде тыш къыраллы арбаланы жангыз да аны энчи эркинлик бериую бла хайырланнгандыла.
