Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасыны VI пленар жыйылыуунда республикада «Демография» миллет проектни тамамлау бла байламлы болум сюзюлгенди, Президент Владимир Путинни «Россейни тёрели тин-ниет хазнасын кючлеуде эм сакълауда къырал политиканы мурдорун тохташдырыуну юсюнден» 809-чу номерли буйругъун толтуруу къалай баргъанына къаралгъанды.
Жыйылыуну Жамауат палатаны башчысы Хазратали Бердов бардыргъанды. Бусагъатда регионда юйюрлени халларыны юсюнден экономика илмуланы доктору, РАН-ны Къабарты-Малкъарда илму арасыны баш илму къуллукъчусу Фатима Берова билдиргенди.
- Бюгюнлюкде Россейде демография болум игиди дерча тюйюлдю: сабийле азыракъ тууадыла, къартая баргъанланы санына уа дайым къошулады. Юйюрледе сабийлени саны файда, экономика болум бла къысха байламлыды. Юлгю: 1990 жыллада жарлылыкъны хатасындан ол кёрюмдю иги да тюшген эди. 2014 жылдан сора аналыкъ ахча тёленип башланнганы бла уа ёсгенди. Ёлгенлени юслеринден айтханда, 2025-2028 жылгъа дери ол тизме кенгертиллиги сакъланады. Аны биринчи сылтауу социал болумдады. Экинчиси уа – абадан жыл санда адамланы саны кёбейе барады. 2020-2030 жыллада демография болум 90-чы жылладан да осал болуруна къоркъуу барды. Халны игилендирир ючюн, саулукъ сакълауну бёлюмюн заманны излемлерине кёре жангыртыргъа, жарлылыкъ бла къаты кюреш бардырыргъа тийишлиди, - дегенди докладчы.
Фатима Берова республикада миграцияны юсюнден да айтханды. Эсепле кёргюзтгенлерича, тышына аслам адам кетеди, аладан 66,8 проценти 40 жыллары толмагъан инсанладыла. Башха жерлеге адамла урунур эм билим алыр мурат бла барадыла. Аны бла бирге республикагъа жашаргъа, ишлерге келгенле уа 1,3 кереге аздыла.
Халкъны урунуу жаны бла тирилигини эки жаны барды: иги эм аман. Игиси – алай бла ишсизликни бир кесек азайтыргъа онг чыгъады. Осалы уа – билимли адамланы кесибизде къалмагъанлары. Анга кёре къысха заманнга тохташхан экономика файда, урунуу рынокда да тутхучлулукъ да артда бютюн уллу хатагъа келтирирге боллукъдула. Саулай Россейде 2002-2007 жыллада тышына кетгенлени арасында билимли эмда хунерли адамларыбызны саны 19 процентни алгъанды. Бизни республикада уа 29 процентге жетгенди. Бусагъатда ол 46,3 процентди. Бу халны тюрлендирирге ишчи усталыкъланы деберлерин кётюрюу эм орта профессионал билим берген окъуу юйлени жангыртыу болушурукъ эди.
- Бусагъатда болушлукъ асламысында файдалары аз юйюрлеге неда сабийлерин жангызлай ёсдюргенлеге этиледи. Анга кёре юйюр политика демография угъай, социал жаны бла тамамланады. Тюзю уа – жамауатны битеу къауумларына да айырмай болушууну къурауду, - дегенди алим.
Сабийле туугъан юйюрлеге къыралны жанындан къаллай себеплик этилгенини юсюнден КъМР-ни урунуу эм социал къоруулау министри Асанланы Алим айтханды. Ол быллай шартла келтиргенди: 89 мингден аслам юйюрде 123 мингден артыкъ сабий ёсдюрюледи, алагъа федерал эм республикалы бюджетледен 2022 жылда этилген болушлукъ 10 миллиард сомдан атлагъанды. Шёндю юйюрлеге ай сайын неда бир кереге берилиучю пособие эм башха социал тёлеуле 9 тюрлю боладыла. Балалары болмай къыйналгъан юйюрлеге борчлу халда медицина страхование этиу системаны чегинде ЭКО этерге онг бериледи. Сабийлени алып ёсдюргенлеге неда кёп сабийли ата-аналагъа уа коммунал жумушла ючюн хакъ азайтылады. Окъуу жыл башланырны аллында къолайлары аз юйюрледен сабийлени кереклерине къаралгъанды, беш эм андан кёп балалары болгъанлагъа турмуш болумларын игилендирирге ахча бёлюннгенди. Андан тышында, «Ана махтаулукъну» майдалы бла белгиленнгенлеге да ахча саугъала берилгендиле.
Саулукъ сакълау министрни орунбасары Татьяна Аникушина халкъны санына къошулуу былтыр аман болмагъанын белгилегенди. 2021 жыл бла тенглешдиргенде, сабийле кёбюрек туугъандыла. Алай арт кезиуге къагъанакъланы саны азайгъанды. Ол а бала табаргъа жараулу жыл санда тиширыула азыракъ болгъанлары бла байламлыды - бир жылгъа 810-нга. Аны бла байламлы халкъны бу жаны бла саулугъун кючлеуге аслам эс бурулады, ол мурат бла акъылбалыкъ болмагъанла – битеу да 24 391 адам - медицина къарауладан ётедиле, ауруула 447-де табылгъандыла, ала багъыугъа жиберилгендиле.
Перинатал араны ишчилери, билим бериу учреждениялагъа барып, окъуучула бла ангылатыу дерсле ётдюредиле, аны хайырындан жашлай баладан ауурлулукълары болуп. Аны кетертгенлени саны арт эки жылда тюрленмегенди. Врачла жарыкъландырыу ишни ЗАГС органлада да бардырадыла, юйюр къурарыкъла бла сёлешедиле, саулукъларына къаратыргъа чакъырадыла. Жарыкъландырыу, право, психология болушлукъну хайырындан былтыр къарынларын кетертгенлени саны 52 процентге азайгъанды – жангыз да 47 болгъандыла.
ЭКО-ну болушлугъу бла 2022 жылда 81 бала туугъанды, быйылны эки айында бу амалны 62 тиширыу хайырланнганды.
Татьяна Васильевна билдиргеннге кёре, 2022 жылда ёлгенлени саны 14,8 процентге азайгъанды, къагъанакъланы араларында ауушханла да 12,8 процентге аз болгъандыла. Жюрек-тамыр, онкология ауруулагъа къажау кюрешни, биринчи медицина-санитар болушлукъну игилендириуню, багъыу учрежденияланы мюлк-техника онгларына къарау да анга себеплик этгендиле. Ёлюмню азайтыр, адамланы ёмюрлерин созар мурат бла республикалы ведомство Россейни Саулукъ сакълау министерствосуну специалистлери бла план жарашдыргъанды.
Тарых илмуланы кандидаты, Х.М. Бербеков атлы Къабарты-Малкъар къырал университетни социал ишни теориясы эм технологиясы кафедрасыны доценти Залина Шоранова да докладында кёп сейир шартла келтиргенди. Арт кезиуде айырылгъанланы саны асламды, 2021 жыл бла тенглешдиргенде, 2022 жылда энди къуралгъан юйюрлени саны тюрленмегенди, чачылгъанланы саны уа 37,3 процентге асламды. «Ол бизни гитче республикабызгъа бек кёпдю. Бу шартла юйюрню институту артыкъ иги болумда болмагъанына шагъатлыкъ этедиле», - дегенди ол.
Залина Владимировна жаш адамланы жашауларында юйюр къаллай магъананы тутханын билир муратда 17-22-жыллыкъ студентлени араларында тинтиуле бардырылгъанларын да айтханды. Аланы кёбюсю юйюр жашауну былай кёредиле: сабийле ёсдюрюу, бир бирге болушлукъ этиу, сюймеклик бла насып бийлеген юй. Сорулгъанланы 98 проценти артда жашауларында юйюр къурар муратлыдыла, жангыз да эки процент аллай умутлары болмагъанларын билдиргендиле.
Жаш адамла юйюр къурагъанларын ЗАГС-да бегитириклерин да таукел айтхандыла. Некях этдирмей бирге жашауну кёпле къабыл кёрмегендиле, ол а, баям, бизни жамауатда намыс-тёре алыкъа кючлю болгъаны бла байламлыды. Къаллай сылтау бла уа айырылыргъа боллукъ эдигиз, деген соруугъа кёбюсю бир бирни ангылаялмасала, жашау нёгерлери кеслерин тийишлисича жюрютмеселе (къол кётюрселе, ичселе эм аллай башха затла), дин эм маданият кёз къарамлары башха болсала, ата-аналагъа, жууукълагъа хурмет эте билмеселе, деп жууаплагъандыла.
Битеу айтылгъанны эсге алып, республикада демография болумну игилендирир муратда Жамауат палата республиканы Парламентине, Правительствосуна, профильли министерстволагъа бла жер-жерли самоуправление органлагъа эсгертиуле жарашдыргъанды.
Жыйылыуда Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасындан Россейни Жамауат палатасына кирликни да айыргъандыла. Жашырын къол кётюрюу бла ол къуллукъгъа Барасби Карамурзов сайланнганды.
Кульчаланы Зульфия.
