Сочэ къалэм дэт, «Сириус» зи фIэ­щыгъэ, щIэныгъэмрэ гъуазджэмрэ я паркым щIэныгъэлI ныбжьыщIэхэм я II Урысейпсо зэIущIэшхуэ щекIуэкIащ. Абы хэтащ Къэбэрдей-Балъкъэрым­ щыщ щIэныгъэрылажьэхэри. ЩIэ­ныгъэ дунеймрэ технологиемрэ иужь­рей илъэсипщIым къыщыхъуа Iуэхугъуэшхуэхэм ящыщу къэлъытапхъэщ­ а зэхуэсыр, сыту жыпIэмэ абы­ зэ­ри­шэлIар щIэныгъэрылажьэ ныб­жьы­щIэхэм я закъуэкъым, атIэ хьэрычэтыщIэ IэнатIэм пэрытхэри, къэ­рал корпорацэшхуэхэм, къулыкъущIа­пIэхэм я лэжьакIуэхэри, зэхьэзэхуэхэмрэ зэ­­пеуэхэмрэ щытекIуахэри, грант зэ­мылIэужьыгъуэхэр къэзыхьыфа студентхэри, курыт еджапIэхэм щIэсхэри зэригъэуIуфащ.

ЩIэныгъэ-технологие зэхуэсышхуэм и лэжьыгъэм а IэнатIэм пыщIа ­къулы­къу­щIапIэхэм, университетхэм, инс­­ти­тут­хэм, академиехэм, щIыналъэхэм къи­кIыу цIыху миниплIым щIигъу, щIэ­ны­гъэ-къэхутакIуэ IуэхущIапIэхэм я лэжьакIуэу цIыху 500-м нэблагъэ хэтащ. Зэхуэсым къыщекIуэкIхэр Урысейм и щIыналъэхэм я хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм я лIыкIуэу цIыхуищэм щIигъум хэIущIыIу ящIу лэжьыгъэшхуэ ирагъэкIуэкIащ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и лIыкIуэ гупым хэтащ Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ академием и Къэбэрдей-Балъкъэр щIэ­ныгъэ центрым и унафэщIым и къуэ­дзэ, тхыдэ щIэныгъэхэмкIэ доктор Абазэ Алексей, ЩIэныгъэ центрым есэп гуэ­­дзэмрэ автоматизацэмкIэ и институтым и щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыщIэ Багъэтыр ФатIимэ, Бгылъэ геофизикэ институтым и щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыщIэ, КъБР-м и Iэтащхьэм щIэныгъэмрэ къэхутэныгъэщIэхэмкIэ и сау­гъэ­тыр зыхуагъэфэща Кущев­ Станис­лав, ЩIэныгъэ центрым и щIэныгъэ­-егъэджэныгъэ къудамэм и IэщIагъэлI пашэ Лэкъун Дианэ, КъБКъУ-м ЩIэныгъэ лэжьыгъэхэмрэ къэхутэныгъэщIэхэмкIэ и къудамэм и щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжь Тумэ Аскэр, Информатикэмрэ щIыналъэхэм унафэр щызегъэкIуэнымкIэ институтым и щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжь Уянае­вэ Хьэлимэт, ЩIэныгъэ центрым есэп гуэдзэмрэ автоматизацэмкIэ и институтым и щIэныгъэ лэжьакIуэ КъБР-м и Iэтащхьэм щIэныгъэмрэ къэхутэныгъэщIэхэмкIэ и саугъэтым и лауреат Гъыдзэ Луизэ сымэ.
Зэхуэсым курых хуэхъуащ УФ-м и Президент Путин Владимир абы къе­кIуэлIа щIэныгъэлI ныбжьыщIэхэм яд­ри­гъэкIуэкIа псалъэмакъыр. Къэрал лIыщхьэм и къэпсэлъэныгъэр теухуат­ щIэныгъэмрэ технологиемрэ ехьэлIа Iуэхугъуэ зэIумыбзхэм, ахэр зэблэгъэ­кIын, зыужьыгъуэ имыхуэ IэнатIэхэм кIуэ­рабгъухэр къахуэгъуэтын зэры­хуейм, щIэныгъэмрэ технологиемрэ ятеухуа программэ зэмылIэужьыгъуэхэр зэхалъхьэну къазэрыпэщылъым, технологием иджырей дунейр здынишэса лъагапIэхэм щIэныгъэм и унэтIыныгъэхэр имыгъэундэращхъуэу, атIэ зэпIэзэрыту хуэшэн къалэнхэр къызэрыувым.
Абы нэмыщI, щIэнIуа­тэм кърихьэлIащ хамэ къэрал 44-м я лIыкIуэхэри. Апхуэдэу щIэныгъэ утыкум я гупсысэрэ дуней лъагъукIэкIэ щIалэ­гъуалэм ядэгуашэу итащ Австрием, Китайм, Индием, Ираным, Мысырым, Тыркум, Щамым, Франджым, Узбекистаным, Къэзахъстаным, Белоруссием я щIэныгъэлIхэр, къэхутакIуэхэр, хьэры­чэтыщIэхэр. Псори зэгъусэу щIэныгъэ-технологие зэхуэсым Iуэхуи 152-рэ къыщаIэтащ. Дунейпсо, къэралпсо, хэ­гъэгупсо мыхьэнэ зиIэ Iуэхугъуэхэм ирип­салъэу утыку цIыху 770-рэ къихьащ. Абыхэм яхэтащ щIэныгъэлIхэр, хьэ­рычэтыщIэхэр, къэрал къулыкъущIапIэ­хэм я IэщIагъэлIхэр. IуэхузегъакIуэ пщэ­­рылъыр зиIэ модераторхэри цIыху щищым нызэрыхьэсырт.
«Лэжьыгъэр зытеухуакIэ зэщхьэщыхат, унэтIыныгъэ зыбжанэкIэ гуэшауэ щIэнIуатэри екIуэкIащ. Си къэпсэлъэныгъэр щекIуэкIар Кавказ Ищхъэрэ щIыналъэм щIэныгъэ лэжьыгъэм хэт щIа­лэ­гъуалэр зэгъэуIуным, зиужь ит къэ­хутэныгъэхэмкIэ щызэрыщIэ IэнатIэ къызэгъэпэщыным хуэунэтIа къудамэрат. Мыбы мыхьэнэ щIеттын хуей щхьэусыгъуэ щыIэщ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIэныгъэлI ныбжьыщIэхэм я хасэм щыщ зыбжанэ Кавказ Ищхъэ­рэм и щIэныгъэрылажьэ щIалэгъуа­лэм я зэгухьэныгъэм хэтщ, – жиIащ Аба­зэ Алексей. – Сэ и гугъу сщIащ ди щIэныгъэ хасэм и лэжьэкIэм, ар зи жэрдэмщIакIуэ Iуэхугъуэхэм. Псалъэм и хьэтыркIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым зы илъэс дэдмыгъэкIыу Урысей щIэныгъэм и махуэм ирихьэлIэу «ЩIэныгъэм хуэкIуэ гъуэгухэр» зыфIэтща щIэнIуатэр щызэхыдошэ, Iэнэ хъурейхэр, щIэныгъэ-узэщIакIуэ лекцэхэр къыщызыдо­гъэ­пэщ. Пщэрылъ зыщытщIыжауэ­ щIэ­ныгъэм къыхыхьэ щIалэгъуалэм дис­сертацэ зэратх щIыкIэхэм щыдогъэгъуазэ, я къэхутэныгъэхэр къызытрагъадзэ хъуну журналхэм япыдощIэ е утыку къыщрахьэфыну IуэхущIапIэхэм доунэтI. ЩIэныгъэ журналхэм зэ­радэлэжьэн хуей Iэмалхэм дахутопсэ­лъыхь, япэ ирагъэщыпхъэ е иужь къранапхъэ къыдэкIыгъуэ щхьэхуэхэм я гугъу дощI. ЩIэныгъэрылажьэм и къэхутэныгъэхэм ятеухуауэ къытригъэдза тхыгъэ псори къищтэркъым диссертацэхэм я фIагъыр къэзыпщытэ комиссэм – япэ иригъэщыр зи лэжьыгъэрэ яIэ ­хъуа ехъу­лIэныгъэхэмкIэ къахэщ журналхэращ. ЗэрымыщIэкIэ къэхъункIэ хъуну лъэпощхьэпохэм къазэрыпекIуэкIынуми щIалэгъуалэр щыдогъэгъуазэ. ЩIэныгъэрылажьэ хасэр щIыналъэ къулыкъущIапIэхэми япыщIащ. Апхуэдэ лэжьэкIэ куэдым яIэкъым. Ди кIэн къикIауэ къыдолъытэ къэрал унафэ зезыхьэхэр къы­дэдаIуэу, ди Iуэху зыIут зрагъащIэу къызэрыддэгъуэгурыкIуэмкIэ».
Абазэм къызэрыхигъэщамкIэ, щап­хъэфI­хэр щыIэми, щIэныгъэ дунейм зиузэщIыныр къэзылъахъэ щхьэусыгъуэхэри мащIэкъым. «ЩIалэгъуалэр зыхэт щIэныгъэ дунейм нэхъ щIэх зехъуэж. ЩIэныгъэ гъуэгум техьащ, диссертацэ тхынри мыбзаджэу къохъу­лIэ, щыжыпIэм деж куэдым я псэупIэр яхъуэж, нэгъуэщI щIыпIэ къыщалэ­жьы­ну улахуэр тIу-щыкIэ нэхъыбэу зэ­рыщытым, я псэукIэр ирагъэфIэкIуэн пап­щIэ нэгъуэщI IэнатIэхэм зратыжын хуей зэрыхъум къыхэкIыу. А зэхъуэ­кIыныгъэхэм я ягъэкIэ щIэныгъэ хасэр къэдгъэщIэрэщIэжыну дыхунэсыркъым. Иужьрей илъэситIым къриубыдэу пыщIэныгъэ лъэпкъ яхудимыIэжу тпэ­IэщIэ хъуа куэд щыIэщ, унагъуэ ящIу нэгъуэщI хэгъэгу Iэпхъуауэ, щIэныгъэм хэкIыжу я IэнатIэри яхъуэжауэ. Мыр удынышхуэщ щIэныгъэм дежкIэ. Мы махуэхэм иужь дитщ щIэныгъэрылажьэ ныбжьыщIэхэм я зэхуэс тщIыуэ хасэм цIыхущIэхэр къыхэтшэну, хэмытыжхэм я Iуэхур дубзыхуну», – жиIащ Абазэм.
Абазэ Алексей нэгъуэщI зы гугъуехь­ми и гугъу ищIащ. «ЩIэныгъэ хасэр КъБР-м и Правительствэм иубзыхуа унафэм тетущ зэрылажьэр, абы хэтынухэр къыхэзыхри аращ. Ауэ ди хасэр щхьэхуиту, зэрыхуейм хуэдэу и пащхьэ къиувэ Iуэхухэр зэфIихыу щыткъым, нэгъуэщIу жыпIэмэ, юридическэ хуитыныгъэ зиIэ зэгухьэныгъэкъым. Грант зэхьэзэхуэхэм дыхыхьэным зи гугъу сщIа щхьэусыгъуэр зэран хуохъу. Ди гъунэгъу Осетие Ищхъэрэ – Аланием я щIэныгъэрылажьэхэм жылагъуэ зэгухьэныгъэ къызэрагъэпэщауэ, хуиту апхуэдэ зэпеуэхэм хохьэ, я щIэныгъэ жэрдэмхэр зэрытIасэ грант программэхэр ягъэзащIэ», – жиIащ Абазэ Алексей.
Щхьэхуэу Абазэр тепсэлъыхьащ ирагъэкIуэкI къэхутэныгъэхэм текIуадэ мылъкур къызэрыдах щIыкIэхэм, ар къы­зэрызэгъэпэщам. «КъБР-м и бюд­жетым къыхэкIыу щIэныгъэм занщIэу хуэкIуэу мылъку хуиутIыпщыркъым илъэс куэд щIауэ, ауэ къыддэмыIэпыкъууи щыткъым. Псалъэм и хьэтыркIэ, «ЩIэныгъэм хуэкIуэ гъуэгухэр» щIэнIуа­тэр КъБР-м Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмкIэ и министерствэр ди щIэгъэ­къуэну идогъэкIуэкI, абы къыщыпсэлъа ныбжьыщIэхэм я тхыгъэхэр щызэхуэхьэса зэужьхэр къытхудегъэкI. Къыхэгъэ­щын хуейщ щIэныгъэрылажьэ ныбжьыщIэхэм папщIэ КъБР-м и Iэтащхьэм и стипендиери, «Си япэ монографиер» жыхуэтIэ зэпеуэри, щIэныгъэ зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэри зэрыщыIэр», - къыхигъэщащ Абазэ Алексей.
ЩIэныгъэлIым къыхигъэщащ къэхутакIуэ ныбжьыщIэхэр жылагъуэ жэрдэм зэмылIэужьыгъуэхэм хыхьэ зэрыхъу­ну щIыкIэхэри. «Ди лъэхъэнэм хуабжьу зеужь щIэныгъэ туризмкIэ зэджэ Iуэхугъуэм. Мыр щIыналъэм щIэныгъэмрэ егъэджэныгъэмрэ епхауэ ит IуэхущIапIэхэр зэщIэзыгъэхьэ зекIуэ лIэужьыгъуэщ. Сыт дэ абыкIэ къыдэхъулIэну дызыхуейр? Псом япэрауэ, апхуэдэ зекIуэхэм узэщIакIуэ мыхьэнэ яIэщ, щIалэгъуалэр щIэныгъэм къыхыхьэным хуэунэтIауэ щытщ. Ди щIыналъэм техникэрэ IэмалкIэ зыхуей хуэзэ IуэхущIа­пIэ куэд щыIэщ. А щIыпIэхэм къэ­­ху­тэныгъэхэр щебгъэкIуэкI хъунущ, ныбжьы­щIэхэр хэпшэу, дерсхэм ядеб­гъэ­кIуэкIыу, нэрылъагъу IэмалхэмкIэ ябгъэдэплъхьэу. Тхыдэ мыхьэнэ зи­Iэ щIыпIэхэмкIи ди щIыналъэр бейщ. ЩIэ­ныгъэ туризмэм зэрызыщебгъэужьыну Iэмалхэр гъунэжщ, программэхэр зэ­хэлъхьэн, грантхэр къыхэлъхьэн хуейуэ аращ. Дэ акъылкIэ тхузэфIэкIыр къэдгъэнэнукъым, ауэ къэрал къулыкъущIапIэхэм абы текIуэдэну мылъкур бюджетым къыщагъэлъэгъуэн хуейщ. Апхуэдэ пэхуэщIэхэм гъащIэ зэраIэнур наIуэщ, дыхыхьэми и фIагъ къызэрыдэкIынури, ди фIагъ Iуэхум къызэрыхуихьынури хьэкъщ», – и хъуэпсапIэхэми и гугъу ищIащ Абазэм.
ЩIэныгъэр зыхущыIэр цIыхуращ. Арыххэуи, абы и пщIэр къэтIэтыным, цIыхубэм ялъэгъэIэсыным хуэунэтIа лэжьыгъэри щIэгъэхуэбжьэн хуейуэ къапэщылъщ щIэныгъэм пылъ IуэхущIапIэхэм. Апхуэдэ зы щапхъэщ «НауКавказ» жыхуэтIэ пэхуэщIэр. «Индикатор.ру» интернет напэкIуэцIым и уней къэгъэщIыгъэщ, Кавказым щылажьэ щIэныгъэлIхэр къыщагъэпсалъэ, абыхэм я гупсысэхэр къыщрагъэIуатэ уэршэрыпIэ гъэщIэгъуэнщ ар. «Пыл ­къупщхьэм къы­хэщIыкIа хьэкIэкхъуэкIэ IыгъыпIэ» («Зоопарк из слоновой кости») – аращ зэреджэр сайтым и телеграмым. Абы пщэрылъ зыщещIыж Кавказым щIэныгъэ зэрыщыIэм, абы щIалэгъуа­лэ зэ­ры­хэтым, ехъулIэныгъэфIхэр а IэнатIэм зэрыщекIуэкIым и хъыбарыр дунейм хигъэIуэну. Мис апхуэдэ интернет утыку КъБР-м и щIэныгъэрылажьэ ныбжьыщIэхэр щIохъуэпс, зэгъэпэщыным епха лъэбакъуэхэр зэрачынум зыхуагъэ­хьэзыр.
«ГъэщIэгъуэнращи, щIалэгъуалэм я нэхъыбэр интеллект IэрыщI жыхуаIэм нэхь дихьэхырт, абы нэхъ щIэупщIэу щытт. Ар лъэхъэнэм и нэщэнэщ, кIуэ пэтми ди гъащIэм щиIэ мыхьэнэми хохъуэ. Арагъэнущ утыкум къыщыпсэлъа щIэныгъэлI цIэрыIуэхэм интеллект IэрыщIым и лъэныкъуэ зэхуэмыдэхэр къэ­зыIэт псалъэмакъхэр къыщIыхалъ­хьэри. Зи гугъу сщIы интеллектым и гъуэгур курыт щIэныгъэ щрагъэгъуэт IуэхущIапIэхэм щыпхишу хуежьащи, абы и лъэныкъуэкIэ ди къэралым щекIуэкI лэжьыгъэхэм зэпкърыхауэ щIэнIуатэм щытепсэлъыхьащ, хабзэубзыху IэнатIэхэм абы щахузэфIэкIынум и гугъу щащIащ. Сэ сытхыдэтхщ, ауэ сфIэгъэщIэгъуэн хъуащ «Интеллект IэрыщIымрэ тхыдэ щIэжым и кууагъымрэ» зи фIэ­щыгъэ къэпсэлъэныгъэр. Абы къикIыр аращи, гуманитар къэхутэныгъэхэми ар къыхохьэ, щыхузэфIэкIынури мащIэкъым. Архивхэмрэ тхылъ хъумапIэхэмрэ нэхъ шэщIауэ къыщагъэсэбэп хъуащ­ интеллект IэрыщIыр, ауэ, апхуэдиз тхылъымпIэр бжыгъэрылъанэ Iэмалхэм зэрырагъэзагъэракъым хьэлэмэтыр, а­тIэ узыхуей тхыдэ къэхъукъащIэр къызэрагъуэтым къыдэкIуэу, абы ещхь нэгъуэщI къэхъугъэу ди къэралми, хамэ хэгъэгухэми къыщыхъуахэм яригъэпщэфу, ярилъытыфу зэрыщытращ телъыджэр. Мы IэнатIэм зэрызиужьынум шэч хэлъкъым. Апхуэдэу ди анэдэлъхубзэхэри хъума хъун папщIэ интеллект IэрыщIым хузэфIэкIынур къыпхуэмылъытэну инщ. Гуманитарий хуэдэу соплъри, ар къытпэщылъ гъуэгухэм языхэзщ», – жиIащ Абазэ Алексей.

ШУРДЫМ Динэ