ЛъагъугъуафIэщ  Хьисэ цIыкIу, пыжьынэ-нэкIу хъурей хъужауэ. Ауэ гунэджыншэщ нэхъыбэм. Сытым тегуфIыхьын ар, и унагъуэм псалъэ дахэ щызэхимыхмэ, бэлэбанэкIэщхъуэбацэу хуэпа зэпытмэ? КъытокIие, къыхуодзэлашхэ абы Лауцэ. Хьисэ цIыкIу, пщэдджыжь къэси хуэдэу, нышэдиби жьыуэ къэтэджщ, чеишхуищым ярыта псыр и дамэр иришэхыу пэгункIэ ихьурэ жыгым щIикIэщ, Iуэри пщIантIэри игъэкъабзэри, еша-елIауэ унэм щIыхьэжащ, итIани фызым зыкъыхузэкIэщIеш:

- Елъыт ар!.. Мы унэ лъэгу къабзэм къызэрытепщхьа, - жи, - вакъэжьитIым ятIэр къакIэрытIэтIрэ я жьэр ущIауэ! - Хьэкъущыкъур итхьэщIу псы къыпыжыпIэм кIэрытти, зыкъригъэзэкIауэ и Iэшхуэр ещI абы, и напэ тхъуэплъ-сырыхуфэр къэпщIэнтIащи, уIуплъэну гурымыхьщ, и нэ нащхъуитIырщи - къызэIыхьауэ мэпыджэ. - ЩIэкIи зылъых ныджыпстуупцIашэ! - мэкIий. - Дапщэрэ ныбжесIэну?

- Сабын къэсщтэнурат, - жи Хьисэ цIыкIу, шынэпауэ зызэхуешэ.

- Къащтэ-тIэ!.. Укъепэзэзэхыу ущытыну куэдрэ?

ЩIалэ цIыкIур къыщIыхьэжащ, зитхьэщIщ, зигъэкъабзэри. Иджыргуэрым йоплъыхри къуэтщ ар бжэкъуагъым. И къупщхьэ гуащэр игъэджэгуу шэнт лъахъшэм тес Данэ цIыкIу (и шыпхъу цIыкIур) абы къыхущIоплъ, къыхуогуфIэ, зэуи и нэщхъыфIагъыр и нэкIу къамылыфэ цIыкIум тобзэхыкIри жеIэ:

- Мамэ, мамэ, зо, Хьисэ шхэну хуейс.

- Хуитщ, шхэнумэ. Махуэ псом пщIантIэм дэсынущ. Армырми мэлыкхъуэлыфэ ар нэху зэрыщрэ... Махуэ къэси апхуэдэщ, IэгъуапэишхыкI ещI, - къыIуролъэлъ Лауцэ, зригъэзэкIыжауэ, итхьэщIа тепщэчхэр, макъышхуэ иригъэщIурэ дапхъэм здытригъэувэжым. Хъыджэбз цIыкIуми къытокIие: - ИIэ, накIуэ, ныщIэкI уэри! ДыкъыкIэроху, жысIа?

Фызым а зэрыгъумэтIымэурэ ерыскъы къищтат, ауэ Хьисэ цIыкIу абы хигъэщIа щыIэкъым. ЧэзутегъэкIыу шей тIэкIу еIубри къэтэджыжащ, Iэнэм къытрина ерыскъым хуеплъэкIыурэ. Шынащ ар, «уедзэпыIуу куэдрэ ущысыну?» - жиIэу, мор аргуэру къытекIиенкIэ. Ар абы и хьэлт. АтIэми, Лауцэ щыщIэкIкIэ пщэфIапIэбжэр егъэбыдэ. Ар зыпэбгъаплъэу ущыс хъурэ?

Арати, зэанэзэпхъур я Iэпэр зэрыIыгъыу дэкIри, Хьисэ цIыкIу и закъуэ пщIантIэм къыдэнащ. Лауцэ япэ щIыкIэ сабийр садым ишэнурэ итIанэ лэжьапIэм кIуэнущ. Папэщи, нэхъыбэм губгъуэм щыIэщ. ПщэфIапIэ дэкIуеипIэм тесщ иджы Хьисэ цIыкIу а зэрынэщхъейуэ. «Мэлыкхъуэлыфэ», - жиIэу щхьэ жиIа Лауцэ?» (И гукъеуэр къыфIыдошэсае щIалэ цIыкIум).

Нышэдибэ къыщыщIэкIым зы щIакхъуэ бзыгъэ закъуэ къыздищтати, зэзэмызэ зэщIэувыIыкIыурэ едзэкъащ, нэгъуэщI ерыскъы и джийм ехатэкъым нэху зэрыщрэ. Махуэ къэс сабийм къыщIытекIиен щхьэусыгъуэ гуэрхэр къеулъэпхъэщ Лауцэ. Хьисэ цIыкIу имыщIэу щыткъым фызыр ноби егъэлеяуэ къыщIытешхыхьыр.

Зыпщыхьэщхьэ Лауцэ жэмыр къыщишым, шкIэ цIыкIур зэран хуэмыхъун щхьэкIэ Хьисэ пщэхъур иIыгъыу къригъэшын хуеят абы. АрщхьэкIэ мор теджэгукIщ, щыгъупщэжри, и зэманым кърихьэлIэжатэкъым.

Адэр къэкIуэжащи, фызыр хуотхьэусыхэ, и IэшхуитIымкIи мэдалъэ, и нитIыр къикIакъикIарэ нэхъ иныж хъуауэ. Жэмыжьым къриудауэ, Хьисэ и зэранкIэ шэ пэгунри ирикIутауэ тхьэ щеIуэж. «Дунейм теткъым, - жи, - мы щIалэжь цIыкIу Iуплъэгъуейр зи пэрмэнрэ зи сэбэпрэ. КъызэдаIуэркъым, пщыхьэщхьэр хъуамэ, ямылъагъужын жэмыжьыр бэлыхьыр стелъущ къызэрысшыр. Мис: си лъакъуи, си щIыфэ нэгъунэ, игъэуфIыцIащ Iэщым и удыным», - магъ фызышхуэр.

Апхуэдэщ Лауцэ мы унэм къызэрихьэрэ. Къытеплъэ хъуркъым. ЛIо-тIэ фызышхуэр щIэпыхьэр? Къакъийр чийм ирипхамэ, жэмыр абы ебзейм, едэхащIэурэ тыншу къиш хъунутэкъэ? Тхьэм ещIэ, Лауцэ зэрихьэлу, къакъий натIэгъуджэ цIыкIум ину еуамэ, и анэр къэгубжьу къемылъэкъуэуа уи гугъэ? Къыпхуидэн уфIэщIрэ жэмым езым къилъхуам уеуэу? Папи мобы жиIэ псори и фIэщыпэ хъуауэ къыщIогубжьэ: «ДяпэкIэ мы Лауцэ уемыдаIуэу зы цырхъ зэхэсхмэ, мор плъагъурэ?» - жи.

Папэ пIэм илът зригъэукIурияуи, зыкъиIэт хуэдэу зещIри, и Iэр еший хъурейуэ зэкIуэцIыгъэджэрэзауэ стIолыщхьэм телъ къубас бгырыпх бгъуэжьымкIэ. «Къыптехуэнущ», жыхуиIэщ.

Папэ нэгъуэщI хъуащ - къедэхэщIэжыркъым. КъедэхэщIэным и пIэкIэ, нэхъыбэм ари къытокIие: «Къыумыущыхьу, Iуэху гуэрхэм я ужь ит», - жи, щIалэ цIыкIум Iуэхуу зэфIигъэкIыр имыщIэ нэхъей. Ахьей, адэр фIыуэ къыщыхущытхэм щыгъуэ Хьисэ цIыкIу и мамэр псэут. ЕщIэж абы псори фIыуэ. Мамэ Iэджэрэ къелъэIуатэкъэ сымаджэ хьэлъэу пIэхэнэ щыхъуам щыгъуэ?

«Сэ куэд схьыжынукъым, лIы. Нэсхьэсыпащ. Алыхьым хьэтыр иIэххэмэ, сабийр умыгъэмэжалIэ, зыкIэрумыдз. Си гущIэм къыщIетхъ мыгъуэ сабий ныкъуэпI къызэ... къызэзнэ... кIыр...» Иужь псалъэр дахэ-дахэу къыхуэпсэлъыркъым анэм, и макъыр кIантIэ фIохъу. Фагъуабзэ хъуа и напэ псыгъуэм нэпс ткIуэпс пIащитIщы зыр зым кIэлъыжэу къытолъадэри, и тхьэкIумакIэмкIэ йожэх. Анэм зызэпилъэщIыхьыж хуэдэу ещI, медан зыбжанэкIэ щыму, унащхьэмкIэ и нэр щыIэу, холъыжри, къыпещэ: «Мыдрейуэ, къемэт махуэ дауэгъуи хьэдрыхэ егъуи зыпхуэсщIыркъым». - Сэри зыпхуэсщIыркъым, - жи папэ, и Iэпхъуамбэхэр зэрыдзауэ еплъыхыу пIэ лъапэм деж щысти. - Сэ скIэрылъ мыгъуэкъым хьэдрыхэ егъу сыщIэпщIын. - Ар сэращ зыщIэр. Сэ жысIэр сощIэж. Абы дытумыгъэпсэлъыхь афIэкIауэ, - жи папэ. - ЗэфIэкIар зэфIэкIащ, блэкIар къыумыгъэубэлэцыж. - ЩIы фIыцIэжьым здыщIызохьэ мыгъуэ си кIуэцIыкIыщIэр къизысыкIыу къизыIуэнтIыкI бампIэр, сысейхэми, Iыхьлыми, лыджанэми, Iэулэдми къезмыгъэщIауэ, зыми езмыIуэтылIауэ. ЗдыщIызохьэ мыгъуэ бампIэшхуэ. А псалъэхэр зэрызэхихыу, папэ, зытес шэнт щхьэгуэм зытриIуэнтIыхьщ-зытриIуэнтIыхьри, къызэрызэIыхьар нэрылъагъуу, и Iупэр зэтекъузауэ мамэ еплъщ-еплъри, мыгурыIуэгъуэу псалъэ гуэр жиIащ, иужьым и щхьэр игъэсысри, и Iэ ижь IэштIымышхуэмкIэ, уадэ иIыгъым хуэдэу, и лъэгуажьэтесым ину еуащ; и Iэр къигъэузаи сыти, щIеупскIэ, зэми и Iэпхъуамбэхэр зэкIэщIэпхъауэ иутхыпщI хуэдэу ещI. Иужьым: - «Ей, мы цIыхубз лъапсэри! - жери папэ къызэфIоувэ, зэплъэкIмэ - щIалэ цIыкIур къуэтщ бжэкъуагъым. - Моуэ IукIи модрей пэшымкIэ кIуэт уэри, зызумыгъэлъагъуу», - жи абы, и набдзэ фIыцIэ кIырыр къекIуэтэхарэ и нэ пIащитIым лъыр къателъэдауэ. А и щытыкIэр и щытыкIэу и жыпым тутын кърипхъуэтри, щIыбым щIэкIат папэ... ...

Мамэ Iэджэжьрэ къелъэIуакIэ сыт? ЗыкIи къридзакъым и лъэIур. ТеIэпхъэ зыми къримыгъэщIыным и пIэкIэ, ар Лауцэ къыдожьу, къыщытешхыхьхэм деж. И нэщIащитIыр псыф хъуати, и IэдакъэмкIэ щIелъэщIыкI Хьисэ цIыкIу. ЗэщIэхуа и бэтинкIэжьитIри, зэхэфыщIа и щыгъыныжьри имылъагъуу ара папэ? ЛъапцIэущ нэхъыбэм къызэрикIухьри, и лъэпхъуамбэшхуэр теудри вэгъу трищIэжащи, зыгуэрым зэрыжьэхэуэу третхъыжри игъэгуIэу мэуз, аргуэрыжьщи, лъыр къож, мэбжьыбжь. Папэ сыт щIимылъагъур Лауцэ дахэ-дахэу зэримыгъашхэр? ПщэфIапIэбжэр егъэбыдэри докI ар махуэ къэс.

«ЩIалэжь цIыкIум IугъэузэщIыкIауэ къегъанэри, джэдкъазри, хьэри, бгъэри, зэрыжаIэу, щIохьэри къраутыкI, хьэкъущыкъурщи, къысхуагъэнэжакъым, къракъутэх», - жи Лауцэ, папэрэ гъунэгъу фызхэмрэ захригъэхын мурадкIэ. Хьисэ цIыкIу а псом егупсысу щысым-щысурэ, къэмэжэлIати, шэджагъуашхэр - ерыскъы гъущэ тIэкIур - къигъэIэгъуэри, щIакхъуэм едзэкъа къудейуэ, бзу цIыкIухэр къелъэтылIэрт, джэдкъазри къызэхуэжэсати, ахэри Iыхьэншэ ищIакъым...

ФIэгъэщIэгъуэнт абы дыщэ бзу цIыкIухэр къыщымышынэу и Iэгум зэришхыкIыр, «цIий-цIий» жаIэурэ и дамащхьэ нэгъунэ къызэрытетIысхьэр. ЩIакхъуэр къыIэщIэухэри, кхъуей тIэкIу дыдэм къыхуэнати, къыпхуищIэнышхуэ щыIэнт сытми? КъэмэжэлIэжат Хьисэ цIыкIу. Ар иджы пщэфIапIэ щхьэгъубжэм Iухьауэ доплъри доплъ, стIолыщхьэм трелъагъуэ: шатэ банкIышхуэ, тхъу гъэвэжар зэрылъ нэгъуэщI банкI нэхъ цIыкIуIуэ, щIакхъуэ хужь хъуреишхуэ, унагъуэм щагъэжьауэ...

ПщэфIапIэ щхьэгъубжэм къыIукIыжауэ унэшхуэмкIэ здэкIуэм, щIалэ цIыкIум гу лъетэ: гуэнэщым щIэт алюмин тепщэчышхуэм щIакхъуэ гъуа ныкъуэфэкъуэ изу илът. Хьисэ цIыкIу быдабзэ хъужа щIакхъуэ тыкъыр къищтэщ, псы тригъэлъадэурэ псыIэ ищIщ, игъэIэтIэлъатIэри, фIэIэфIыпсу ишхащ. Джэдкъазыр апхуэдэ щIыкIэкIэ игъашхэрт Хьисэ цIыкIу, щIакхъуэ ныкъуэфэкъуэр унагъуэм щызэтрихьа нэужь. Ар Лауцэ къалэн къыщищIхэм ящыщт.

ТIэкIу докIри, гъунэгъу щIалэ цIыкIур - Инал - нэкIуэпакIуэу пщIантIэм къыдохьэ. - Мамэ къыпхуейщ. Хьисэ къашэ, жиIэри сыкъигъэкIуащ, - зыкъыхуегъазэ абы щIалэ цIыкIум, сэлам гуапэу къриха нэужь. Хьисэ зрелъэфыхь, зепIытI, зехуз, мэукIытэ. Махуэ щIагъуэ дэкIыркъым Иналхэ я унэ ар имыхьэу, къыкIэлъыджэурэ ямышэу. Иналхэ хуабжьу хуэщIауэ мэпсэу, я пэшхэм щIэмылъ щымыIэу, езым мы хъыбиижьхэращ щыгъри, мыукIытапIэр иIэ?

Хьисэ цIыкIу укIытэ-гузавэм зэщIищтами, мобы щытригъэчыныхьыпэм, сыт ищIэнт? И гъусэу кIуащ. - Къеблагъэ, си щIалэ цIыкIу, - жи гъунэгъу фызым - Хъаний. IэплIи баи къыхуещI гуфIэжу. Инал и щхьэми гуапэу Iэ къыделъэ, зыщIыпIэ зыкъомрэ щыIауэ къэкIуэжа къудейм ещхьу ирегъэблэгъэж. - ФетIысэхыт, си нэху шырхэр, IэфIу фызэдэшхэт, - жи. Къищта Iэнэм темылъ щымыIэ жыхуаIэм хуэдэт... ЩIалэ цIыкIуитIым шхэн яуха нэужь, Хъаний къабгъэдохьэ, адрей пэш пхыдзам къыщIихауэ туфлъэ щIэрыпситI цIуужу иIыгъыу. «Мэт, Хьисэ, си псэ цIыкIу, - жи абы, - пхуэхъумэ дегъэплъыт...»

Дуней гуфIэгъуэр иIэщ щIалэ цIыкIуми, и Iупэр зэтемыхьэжу пэш лъэгур къызэхекIухь, вакъитIыр зылъитIэгъауэ.

 - Школым урикIуэнщ, тIасэ, мазитI дэкIмэ, школым уи щыпэкIуэщ. Тхьэм уи насып хилъхьэ щIэныгъэм. Уи анэм къимыгъэщIар Тхьэм къыуигъэгъащIэ. А, Данэхужь мыгъуэ... - жиIэри Хъаний къэгумэщIат...

Хьисэ цIыкIу унэм къэкIуэжащ, вакъэ щIэрыпситIыр зэрылъ тхылъымпIэ пхъуантэ цIыкIур быдэу и бгъэм щIэкъузарэ, гуфIэгъуэм зэщIиIэтэу. МыбыкIэ школым ирикIуэнущ, цIуужу лъыгъыу. ДяпэкIэ укIытэжынкъым, лъапцIэу къикIухьу. Ауэрэ езыр щыжей пэш цIыкIум зэрыщIыхьэжу, и пIэщхьагъым къыщIихащ тхылъ Iувышхуэ гуэр. Ар хуэсакъыпэу зэгуехри, и анэ Данэху и сурэтыр - езы цIыкIум тхылъым дэлъу зэрихьэр - къыдех. ТэлаифI хуэдэкIэ иIыгъащ абы и анэм и сурэтыр; йоплъри-йоплъ, ба хуещIри-хуещI. Иужьым сурэтыр тхылъым дилъхьэжри игъэтIылъыжат.

ИтIанэ Хьисэ и гур къызэфIэзэрыхьати, и пIэ фIеяфэ тIэкIум, цIыхубзыIэ еIусауэ къыпхуэмыщIэм, зыхиIубащ. «Сыту и насып Инал! Сыту цIыху дыщэ Хъаний! Дауи, езыми и мамэр иIэжамэ, щIэкIыу къыщIыхьэжыхуи IэплIи баи къыхуищIынт, щыгъыныщIэ къомби къыхуищэхунт, пщэфIапIэбжэми зэикI IункIыбзэ иритынутэкъым», - йогупсыс ар щэху дыдэу здызэщыджэм. Иужьым: «Уэ си мамэ мыгъуэ!» - жери и макъ псыгъуэ цIыкIур иутIыпщыпащ сабийм, и дамэ цIыкIуитIыр щIэх-щIэхыурэ хэлъэту.

Гъэунэ Борис.