ГЛОБУСЫМ ТХЫДЭ ИIЭЩ

ЩыIэщ хьэпшып, куэд дыдэ щIауэ къэдгъэсэбэпу, ауэ ар къэзыгупсысамрэ къызэрежьамрэ хэтщIыкIышхуэ щымыIэу. Къэтщтэнщ глобусыр. Хэт и цIэ абы епхар, сыт хуэдэ Iуэхугъуэхэм ехьэлIа и къежьэкIар?! «Глобус» псалъэр латиныбзэм къытекIащ, «шар» жиIэу къокI. ЩIыр къызэрапщытэ Iэмал нэхъ нэщIыса дыдэщ. И градус сеткэри, меридианхэр, щIыпIэхэм я зэхуаку дэлъ жыжьагъхэри – псори белджылыуэ къыщыгъэлъэгъуащ. Глобусыр куэдым къагъэсэбэп пэш кIуэцI ирагъэдахэуи, тыгъэуи ят. ЩыIэщ цIыху IэкIэ ящIа глобус дахэм доллар мелуани 5-м нэс щIэзыт. ЩIым е нэгъуэщI планетэхэм ямызакъуэу, уафэм и теплъэр зиIэ глобусхэри ящI. АбыкIэ тыншу къыпхуогъуэт вагъуэхэм я зэпэщылъыкIэр.
    Япэу глобусым и моделыр ди эрэм ипэкIэ 150 гъэм пасэрей алыдж философ Малльский Кратет къигупсысауэ хуагъэфащэ. «Одиссея» поэмэм куэдрэ едаIуэрти, абы хэта лIыхъужьыр зрикIуа лъагъуэхэр глобусым тридзэрт. Ар уи фIэщ пщIы хъунущ: илъэсищэ зыбжанэкIэ абы и пэ къихуэу, Пифагор жиIауэ щытащ ЩIыр зэрыхъурейр. ИужькIэ, Аристотель абы щыхьэт техъуэжащ, астрономием къэхутэныгъэхэр щригъэкIуэкIри.
    I492-I494 гъэхэм я гугъу пщIымэ, ар Колумб и экспедицэр Америкэм зэрыщыIам и закъуэкъым тхыдэм къызэрыхэнар. А зэманым къежьащ глобус пэхъ пасэрей дыдэхэм ящыщ – «Земное яблоко» зыфIащар. Уеблэмэ ди зэманми къэсащ ар. А глобусыр и IэрыкIщ нэмыцэ щIэныгъэлI Бехайм Мартин. ЯпэщIыкIэ ар миллиметри 507-рэ хъу ятIэ шарт. Иужьым щэкIкIэ къашхыхьыжри, полюситI, экватор, меридиан, хуабейкуэщIхэр (тропикхэр), Европэр, Азиер, Африкэр тращIыхьащ. КIэщIу жыпIэмэ, ЩIым теухуауэ ящIэу хъуар къыщагъэлъэгъуащ. «Земное яблоко» глобусыр щахъумэ Нюрнберг и лъэпкъ музейм.
ИтIанэ Америкэр къызэIуахри, глобусхэми ар къыщагъэлъагъуэу щIадзащ. А зэманым ящIахэм ящыщщ «Земля драконов» (I504 гъэм), Нью-Йорк и цIыхубэ (публичнэ) библиотекэм щахъумэ Хант-Ленокс глобусыр (хуэгъэфэщауэ 1507 гъэм), польскэ астроном Брожекэ Ян къигупсысар (I5I0 гъэм).
    «Большой Готторпский»-р (XVII - нэ лIэщIыгъуэ) икIи глобусщ икIи метрищ зи кIыхьагъ планетарийщ. Нэмыцэ зыплъыхьакIуэ, географ Олеарий Адам къигупсыса конструкцэм и кIуэцIым вагъуэбэ хэщIыхьащ, и кум тIысыпIэ 12 игъэувэжащ. Планетарийм и щIыIум картэ тещIыхьащ. Абы ущеплъ хъунущ Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и академием.
1960 гъэм Голландием щыщ картограф Блау Виллем жэзым къыхищIыкIащ метритI хъу глобус. Ар Санкт-Петербург и тхыдэ музейм щахъумэ.
XIX-нэ лIэщIыгъуэм ирихьэлIэу глобусыр школхэм къыщагъэсэбэп хъуащ. Нэхъапэм ар – пхъэ шарым тегъэпщIа тхылъымпIэ картэт. Иджырей глобусхэр нэхъыбэу къызыхащIыкIыр термопластикщ. Абы картэр тегъэпщIащ.
Дунейм щыцIэрыIуэ глобусхэр щыIэщ. I987 гъэм ящIа «Глобус Мира» зи фIэщыгъэр метри I0 хъу, тонн 30 зи хьэлъагъ пхъэ сферэщ. Глобус кIуэцIым цIыху 600 йохуэ. Иджыпсту ар Италием щыIэщ. Дунейм щынэхъ ин дыдэ глобусым – «Эрта» - тонни 2,5 и хьэлъагъщ, метр 12,5-рэ и инагъщ. Ар РекордхэмкIэ Гиннес и Тхылъым иратхащ. Глобусыр США-м щыIэщ. OLED-панелхэм къыхэщIыкIа глобус Токио ЩIэныгъэмкIэ и лъэпкъ музейм щахъумэ. МетеоспутникхэмкIэ абы космосым укъиплъмэ, ЩIым и теплъэр къегъэлъагъуэ. Жырым къыхэщIыкIащ метр 43-рэ зи лъагагъ, метр 37-рэ зи кIыхьагъ, тонн 70 зи хьэлъагъ «Унисфера» глобусым. Ар Нью-Йорк, «Флашинг-Медоус-Корона» паркым щыIэщ. Бостон щыIэщ къатищу зэтрагъэува абдж зэмыфэгъум къыхэщIыкIа «Маппариум» глобусыр. Абы и кIуэцIым лъэмыж ищIыхьащ.

Гугъуэт Заремэ.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

10.05.2024 - 12:25

КIЭРЫХУБЖЬЭРЫХУР УАФЭМ НЭСАЩ

ЦIыхум и лъэр нихьэсащ хы лъабжьэми, къуршу щыIэм я нэхъ лъагэми, хьэршми. Ари хъунт и Iэужь къыщимынэу, щIыуэпсым хэмыIэбэу, пщIэ хуищIу щытатэмэ.

10.05.2024 - 09:03

ЗИ ПIАЛЪЭР ИКIАХЭР КЪУАЩЭНУКЪЫМ

2024 гъэм накъыгъэм и 1-м къыщыщIэдзауэ къару игъуэтащ хабзэщIэм - зи пIалъэр икIа, жьы хъуа гъэшхэкIхэр, псыхэкIхэр тыкуэнышхуэхэм я кассэхэм дяпэкIэ щыпхагъэкIынукъым.

10.05.2024 - 09:03

ТАЙ БОКСЫМ ДИХЬЭХХЭМ КЪАХОХЪУЭ

Бахъсэн къалэ администрацэм и унафэщI Мамхэгъ Хьэчим иджыблагъэ IущIащ Быф Жэмал и цIэр зэрихьэу а къалэм дэт спорт еджапIэм муай-таймкIэ и тренер Бекбулатов Рашид.

09.05.2024 - 16:58

ПУТИН ВЛАДИМИР И КЪУЛЫКЪУМ ПЭРОХЬЭ

Путин Владимир Урысейм и Президент къулыкъум иджы етхуанэу пэрыуващ, хэхыныгъэхэм щытекIуа нэужь. А Iуэхум иращIэкIа зэхуэсышхуэр сыхьэтым нэблагъэкIэ екIуэкIащ.

09.05.2024 - 15:02

ЗАУЭМ И БЫНХЭМ ГУЛЪЫТЭ ХУАЩIУ

Налшык дэт къэрал концерт гъэлъэгъуапIэм щекIуэкIащ ТекIуэныгъэм и махуэшхуэм теухуа пшыхь.