Аламны тинтиу Жерде жашагъанлагъа кёп тюрлю онгла береди. Ол санда саулукъ сакълауда, къоркъуусузлукъну жалчытыуда, промышленностьда, башха сфералада да.  Мен бу статьяда сагъынырыкъ жаш алимле космонавтиканы тинтиуге кеслерини юлюшлерин къошарыкъларына ышаныулукъ бередиле. Ала Айда нартюх бла къудору ёсдюрюрге, Венераны сууутургъа, Марсда адамлагъа жашау болумла къураргъа окъуна хазырдыла.  

Илмугъа жол ачадыла
Сабий чыгъармачылыкъны «Кюн шахар» академиясыны илму-тинтиу эм конструктор иш жаны бла бёлюмюню устазы Эляна Науянисге къонакъгъа келгенимде,   ол  кичи  классланы окъуучулары бла ракетаны учуртуп, аны парашютун жыя, ол къалай учханын сюзе тура эдиле. Къызчыкъланы бла жашчыкъланы жаннган кёзчюклерин кёргенимде, мени да, бир уллу ишге къатышханча, кёлюм  кётюрюлгенди. 
– 12 апрель бизни байрамыбызды. Миллет библиотекада жыйылыу бардырыллыкъды, ары хазырлана турабыз. Ракетаны учуругъуз деп тилегендиле да, аны сынайбыз. Ариу учханды,  бийикге, парашюту да ачылып, белгиленнген жерге  къоннганды, – дейди Эляна Науянис. 
   Науянис  тукъумну республикада техника, инженерия бла кюрешген жаш адамла иги таныйдыла десем жангыллыкъ болмазма. Татьяна Владимировна бла Эляна Зигмасовна – ана бла къызы –  кёп жылланы сабийлени техника илмулагъа юйретедиле, жаш фахмулагъа илмугъа жол ачадыла.   Аланы бу къыйынлары эсленмей къалмагъанды. Татьяна Владимировнагъа «КъМР-ни билим бериуюню сыйлы  къуллукъчусу» деген ат аталгъанды алгъаракълада. 
Конкурслада 
айырмалыла
Эляна Зигмасовнаны айтханына кёре, бу кюнледе окъуучулары бла Обнинскде «Юность. Наука. Культура» битеуроссей конкурсдан къайтхандыла. Быйыл ол 37-чи кере бардырылгъанды. «Окъуучула айырмалы болгъандыла, дипломла бла майдалла къытхандыла. Командаланы араларында интеллектуал-чыгъармачылыкъ оюнда да кёргюзтгендиле билимлерин. Бизге: «Нальчикге элтирик  саугъала тенгли бир адам келмегенсиз», – деп лакъырда окъуна этгендиле»,– дейди ол.  
Дагъыда жашлагъа университетде окъургъа тийишли болгъанларыны  юсюнден да жазгъандыла. Ол а Бир къырал экзаменни эсеплерине 3-7 балл къошады. 
РФ-ни Къырал Думасыны «Жаш техникле-изобретательле» деген битеуроссей конкурсуна да бизни жашла бла къызла тири къатышадыла. Анда хорлагъанла уа Жуковск шахарда «Макс» битеуроссей авиа-космос салоннга чакъырылгъандыла. Анда уа космонавтла бла тюбеширге, аланы хазырлагъан араланы кёрюрге онглары болгъанды. 
 Жууукъ кюнледе окъуучуланы «Созвездие» битеуроссей конференцияда сакълайдыла. Аны Жулдузлу шахарчыкъны алам кючлери бардырадыла. Бу олимпиадада хорлагъанла уа, дипломла алып, Москвада "СТАНКИН" къырал технология университетге  кирирге онг табадыла. 
Илму-тинтиу эм конструктор иш жаны бла бёлюмде бюгюнлюкде 1,4 мингден аслам жашчыкъ бла къызчыкъ окъуйдула, аладан бек кичиге 7 жыл толгъанды.  Битеу да бирге 19 чыгъармачылыкъ биригиу барды, алада 20 устаз ишлейди. 
– Инженерле, алимле юйретедиле окъуучуланы. Аланы араларында техника илмуланы докторлары да бардыла. Ала сабийлени  излем, тинтиу,  проект ишге сюймекликлерин ачадыла. Мен акъыл этгенден, окъуучуну чыгъармачылыкъ акъылы, тинтиулеге фахму жаланда техника билим алгъан кезиуде айныйдыла, – дейди ушагъыбызгъа къатыша Татьяна Науянис.
Айны топурагъы 
файдалыды 
Бизни ушакъгъа келир заманда уллу жетишимле болдурлукъларына ышандыргъан, тюрлю-тюрлю конкурсланы, олимпиадаланы чемпионлары да къатышхандыла. Сёз ючюн, Хаджимурат Бесчоков «Кюн шахарда» фахмулу сабийлени лицейини 10-чу классыны окъуучусуду.  Жаш адамны илму тинтиую уа артыкъда сейирди. Ол Айны бла Элбрусну топуракъларын тенглешдирип, аламны топурагъында битимле ёсдюрюрге жарагъанын бла къалгъанын сюзеди. 
– Проектим астрономия, биология, химия илмуланы мурдорунда къуралыпды. Химиялы тинтиуле, сынаула, башха жумушла бардырып, Айны топурагъы  Элбрусха дери жетгенин тохташдыргъанма. Айны топурагъында битимле ёсгенлерин да ачыкълагъанма, ол санда къудору бла нартюх. Алагъа бир тюрлю семиртгич салыргъа керекмейди. Бу тинтиуню экономикалы магъанасы уллуду – адам Айны хайырланнган кезиуде, жерден келтирмей, аны кесини топурагъында битимле ёсдюраллыкъы, – дейди Хаджимурат.
Жаш адам тинтиулени къагъытда жазып къоймагъанды, аны Айны топурагъында ёсдюрюлген битимлери да бардыла. Келир заманда уа Хаджимурат  медицина неда генетика бла кюреширге сюеди. 
Космонавтлагъа – 
кичи центрифуга
Хочуланы Рашид а илму тинтиуле бла 3-чю классда кюрешип башлагъанды, бюгюнлюкде ол Нальчикни 14-чю гимназиясыны 10-чу классыны окъуучусуду.  Ол кёп кюнлени аламда туруп, Жерге къайтхан космонавтланы медико-биология аурууланы профилактикасында кичи центрифуганы магъанасын сюзеди. 
– Аламда адам жердеча атлаялмайды, аны ючюн а аякъларында эти бла сюеклери иничкередиле, кальцийни тас этерге да боладыла. Мен а проектимде космонавтлагъа кичи центрифуганы болушлугъу бла бу кемчиликден къутулууну  амалларыны  хайырлылыгъын сюземе, – дейди Рашид.
Жаш кёп тюрлю битеуроссей, регионла аралы, республикалы конкурслагъа къатышханды: «Алам», «Шимал-Кавказны жаш алимлерини инновация тинтиулери», «Созвездие», «Келир заманнга атлам»,  Екатеринбургда жаш тёлю чыгъармачылыгъыны фестивалы, «Аскер-2022»  эм кёп башхала.  
Келир заманда уа Рашид инженер-конструктор болургъа сюеди. 
Марсха итиниу
Улбашланы Мухаммад  Бабугентде 2-чи номерли кадет школуну 11-чи классыны окъуучусуду. Бу бёлюмде юйреннгенли тёрт жылдан аслам озгъанды. Проектлерини арасында ол энчи  «Вулкан» ракетоносительни белгилейди. 
– Шёндю Марсха, Айгъа учууну юсюнден кёп ушакъла барадыла. Проектим да аны бла байламлыды. Къыралда быллай узакълыкъгъа учаллыкъ  ракетаны ишлетип да башлагъан эдиле, алай тийишли технологияла болмагъанлары бла байламлы бир кезиуге ол тохтатылгъанды. Шёндю уа Марсха жетдирирча мадарла бардыла. Мен ол ракетаны 3D сыфатын хазырлап, принтерде басмалагъанма. Сынау халда учуруп да кёргенбиз. Шёндю аны 5-чи тюрлюсю барды, аны ауурлугъун 5 кереге азайтыргъа, двигателин 3 кереге кючлендирирге къолдан келгенди, – дейди ол. 
Мухаммад  Краснодарда авиация училищеге кирирге муратлыды. Анга жетишир ючюн а  авиамодель спорт бла да кюрешеди. «Авиация, кёкде учуу, алам  сабийликден да сейир кёрюннгендиле манга»,– дейди Мухаммад. 
Къыралны башчысын сейир этдирген 
Тамерлан Нагоевни илму тинтиуюн  а Россейни Башчысы Владимир Путин КъМР-ге келген кезиуде кёрюп, иги багъа бергенди. Жаш алим  бюгюнлюкде   4 проектни хазырлагъанды. Биринчиси таулада къыйын болумлада жашагъанланы ток бла жалчытхан кичи ГЭС-ле бла байламлы болгъанды.
– Бизни республикагъа быллай станцияла магъаналы болгъанларын айтыр кереклиси да болмаз. Бу проектге уа илму жангычылыкъны юсюнден юч патент алгъанма. Дагъыда Марсда станцияны ток бла жалчытыу проблема бла да кюрешгенме. Аны аламда энчи кюзгюле бла жалчытыргъа боллукъду.  Кюзгю Кюнню таякъларын  Марсны къарангы жанына жетдирип, аны жылытырыгъын  сюзгенме.  Анда уа кюнлю батареяла орнатып, жыйылгъан ток станцияны тохтаусуз ишлеуюн жалчытырыкъ эди, – дейди жаш алим.  
Дагъыда Тамерлан  Венераны къызыулугъун сууутургъа сюеди.  «Венераны атмосферасы къызгъанын билесиз, ол Цельсий бла 300 градусха дери жетеди. Мен а илму башчым бла аны сууутуп, адамла жашарча мадарланы излегенбиз. Венерада экран орнатыргъа боллукъду, ол ачылгъанда къуралгъан ауана планетаны сууутургъа онг берликди. Ма бу проектни кёргюзтгенме Владимир Путиннге,-дейди жаш алим.
 Шёндю уа Тамерланны проекти аламгъа учхан аппаратны «Нефрит» электроракета двигательни хазырлау бла байламлыды. Двигательде уа Айны неда астероидлени юслеринде болгъан базальтны хайырланыргъа жарарыгъын тохташдырыргъа кюрешеди.   Бу тинтиуледе илму жангычылыкъ этгени ючюн дагъыда  патент къоллу болгъанды.   
Тамерлан  Москваны Н. Бауман атлы техника университетге кирирге, жашауун алам технологияла бла байларгъа, инженер-конструктор болургъа сюеди. «Жууукъ кезиуде  адам улуну аллында уллу борчла боллукъдула. Тёгерекдеги къудурет мындан ары да кирленнгенлей барса, табийгъат байлыкъла шёндюча хайырлансала,   адам улугъа  башха планеталада жашауну къурауну юсюнден сагъыш этерге тюшерикди»,– деп акъыл этеди жаш.
Аладан юлгю 
алырчады
Окъуучуланы илму-техника чыгъармачылыкъларыны республикалы арасында, ызы бла уа «Кюн шахар» академияда ишлеген жыллада Татьяна Науянис  фахмулу, билимли алимлени, инженерлени, конструкторланы  ёсдюргенди. Сёзге, Станислав Юрченко Бауман атлы техника вузну бошап, кандидат, ызы бла уа доктор диссертацияларын къоруулагъанды. Шёндю бу вузну инновация медико-биология факультетини деканыды. Рахим Нахушев а  «Ассистирующие хирургические технологии» обществону таматасыды, ол   къыралда биринчи робот-хирургну хазырлагъанды.  «Аладан юлгю алырчады. Выпускниклерибиз бла конференциялада тюбешсек, жаш адамла  жетишимлеге бютюнда кёлленедиле», – дейди Татьяна Науянис. 
– Бизни республикада фахмулу, чыгъармачылыкъгъа хунерлери болгъан жашла бла къызла  кёпдюле. Аланы кёзлери жанады, алам бла байламлы технологиялагъа, инженер, техника илмулагъа сейирлери барды. Бюгюнлюкде  къыралны политикасы техника бла байламлы илмуланы айнытыугъа бурулупду. Аны ата-анала да ангылайдыла, – дейди ушагъыбызны ахырында Эляна Науянис эмда, «Заманны» окъуучуларын Космонавтиканы кюню бла алгъышлай, чыгъармачылыкъгъа хунерлери болгъан жашланы бла къызланы бёлюмге жюрюрге, билим алыргъа чакъырады. 

Тикаланы Фатима.