Бу тизгинлени 2007 жылда поэт Уянланы Оюс кесини журту Кичибалыкъны юсюнден жазгъанды. Тау эллерибизден бири бусагъатда кесини ахшы адамлары бла ёхтемлене, тамблагъы кюннге ышаныулукъ бла къарап жашау бардырады.  Уян улу аны къуралыу тарыхы бла байламлы жазып къойгъан материалы бла уа бюгюн сизни шагъырейлендирирге излейбиз.

Ырхы талагъандан сора

1935 жылда ырхыдан сора Шыкъыгъа комиссия келеди. Ол, элни халына, хар затха да тынгылы къарагъандан сора, башха жер берип, шыкъычыланы кёчюрюрге оноу этиледи. Ол жыллада уа элге Кючменланы Мухаммат, Шауаланы Акаш, Уянланы Мазан (атамы къарындашы) оноу этгендиле. Жер сайлап, элни адамларын ары кёчюрюу аланы боюнларына салынады.

Кичибалыкъ кенг да, эркин да жер эди. 1935-1940 жыллагъа дери къырал фондну жери болуп тургъанды. Алайы Къарачай бла чекде болгъаны себепли, къарачайлыла мал къышлатып, жерни хайырланып тургъандыла. Ала бла бирге мында бахсанчыла да кечиндиргендиле малларын.

Къарма къабакъчыла къарачайлыла бла жерни юсюнден кёп дауур, къаугъа да этгендиле. Къарачайлыла келип, Кичибалыкъны бла Къарма къабакъны ортасында чек салып да тургъандыла. Къалай-алай болса да, къыркъынчы жыллада жер Зольск жайлыкълагьа саналгъанды.

Ол заманда къыралны кючю, низамы да къалай болгъанына бир къарайыкъ: къысха заманны ичинде энди къурала келген Кичибалыкъ элде жангы юйле, адамла жашай турурча баракла, жюзле бла саулукъ ийнекле кечинирча, ичлери-тышлары да тытыр бла акъланып, ташдан къаланып, беш-алты ферма ишленнген эдиле. Ишчи усталаны кёбюсю уа Бештаудан келген эдиле.

Элни биринчи бёлюмюне  Ат завод дегендиле. Анга бусагъатда да алай айтадыла. Анда атла ёсдюрюп, жылкъы тутхандыла. Огъары айтханымча, Шыкъы элни къуллукъчуларын анда адамланы кёчюрюгюз деп къысадыла. Жер эркин болгъанлыкъгъа, ол жаланда къуру жерди, ышыкъ этерча къаясы, дорбуну, агъачы жокъдула, къол сайын а бир жолу барды, ол а уручулагъа бек тапды, кече бла малланы сюрюп кетерге. Шыкъычыла да ангылай эдиле, билген да эте эдиле бу жер къаллай болгъанын. Кесине да Кичибалыкъ угъай, Боранлы дегендиле.

Эллиле кёчерге унамай тохтайдыла. Ангылатыргъа, агитация бардырыргъа да тюшеди. Парторг Уянланы Мазан ат бла Шыкъыдан Акъ-Суугъа, андан а Кёнделенни башы бла Хабазгъа келип (къонакъбайда къалып), Кичибалыкъгъа ётеди. Шыкъычылагъа кёргюзтюрге бу жерни кырдыгындан, топурагъындан да артмакъланы толтуруп, Уян улу артха къайтады. Алай ол да болушмайды. Эллиле унамайдыла кёп жылланы юйреннген, туугъан тауларындан, жерлеринден да теберге. Алай, башындан буйрукъ болса, не этерик эдиле!

Къуллукъчу активистле, башчыла юлгю кёргюзтюп, бир къауум юйюр кёчедиле, къалгъанла биягъы аякъ тирерге кюрешедиле. Анга сейир этерча да тюйюл эди: нарт уясы Шыкъыны къоюп, кёчюп кетген бек къыйын кёрюннгенди. Жюк жюклерге хазыр бола келген ёгюз арбаланы чархларын алып, букъдуруп, кёчерге чырмаулукъ этип тургъандыла шыкъычы жашла.

Кязим жолгъа атланнган эди

Совет къуллукъчула не заманда да политикагъа уста болгъандыла. Шыкъычылагъа да тапхан эдиле амал. Эштада, бир жаны бла ала тюз окъуна эте болур эдиле. Эркин жер бергенлеринде, халкъ кёчерге унамай, тирелип тохтагъанында, Кязимни намысы файгъамбарныча бийик болгъаны себепли аны къулагъына шыбырдагъандыла: «Атлан Кичибалыкъгъа. Къалгъанла сени ызынгдан тебирерикдиле», - деп.

Не этерик эди, ёмюрюнде тынгысызлыкъны сынагъан огъурлу таулу къарт, эки бутун ат, жюрегин къайыкъ этип, тенгизледен ётерге хаппа-хазыр акъылман. Ары дери да бий да, бай да анга бичакъ билегенлерин билген халкъ ёкюлю Кязим миллетим зорлукъ, къыйынлыкъ сынамасын деген акъылда, адамла ызымдан атланырла деп, кётюрюлюп, жолгъа чыгъады.

Жангы элде жангы жашау

Кичибалыкъда Чкалов атлы колхоз къурайдыла. Аны биринчи председатели Кюдчменланы Мухаммат болгъанды. Шыкъычыла ары жаулары, бишлакълары, къакъ этлери, урлукъ нартюхлери бла бирге кёчгендиле. Жангы элде жангы жашау башланады. Жер сюргендиле, урлукъ салгъандыла, мал ёсдюргендиле. Чалгъыны, дырынны заманында, элден узакъ болмасала да, чалгъычы жыйын дорбунлада жумушакъ мулжарла этип, ишден сора заманларын ойнай-кюле оздургъандыла.

Дырынчы къызла келгенлеринде уа, той-оюн да, жырлагъан да этгендиле. Аз-аздан жангы жерге, жангы журтха юйрене башлагъандыла. Жаш адамладан эсе, къартлагъа бла абаданлагъа къыйыныракъ болгъанды бу жерлеге келишген.

Колхоз мюлк терк айныгъанды. Санап саны болмагъан къойла, саулукъ ийнекле, «жерни тепдирген» бугъала. Ат заводда ёсдюрюлген атла уа!.. Чаришледе хорлагъандан сора да, аланы эл мюлкде хайырланнгандыла, бек игилерин Къызыл аскерде къуллукъ этгенлеге бергендиле. Кюз артында жыйылгъан нартюх тёбелени уа кече ай жарыкъда окъуна артхандыла. Кязимни назмулары, зикирлери бютюнда иги ишлерге болушхандыла нартюх артханлагъа. Халкъны жашаргъа, ишлерге да кёллендирир ючюн, акъылман кеси юлгю кёргюзтеди.

«Былайда гюрбежи, былайда уа тирмен боллукъду », - деп, эллилерин къууандыра эди ол, бизге уа къарыуубузгъа кёре ташчыкъла жыйдырып, конфетле бере эди. Алай узакъ бармады аллай жашау. Уруш башланды. Элни хайт деген жашларын аскерге алдыла.

Мени уа эсимдеди ол къоюнуна къысхан асыллы сабий заманым! Кязимни зыбыр сакъалына жумушакъ сабий бетим ышылгъаны, тобугъунда олтургъаным!

Уруш Кавказгъа жетгенде

1942 жыл. Элде къуллукъчу болуп колхозну председатели Кюч­менланы Мухаммат (Кязимни киеую) бла эл Советни председатели Мёчюланы Асхат (Кязимни жашы) къалгъан эдиле. Къалгъанла аскерге кетгендиле. Дунияда тынчлыкъ жокъ. Немислиле Нарсанагъа киргендиле. Шахардан къачхынчыла эллеге жайылгъандыла.

Кёчюрлюклерин сезип, Кязим, бир къауум къол жазмасын чулгъап, къабырлада букъдургъанды деген хапар да жюрюйдю, алай ол былайдады деп кёргюзтюрюк адам табылмагъанды. Акъылманны сезими алдамагъан эди – кёчгюнчюлюк азабы керти болуп чыкъды. Хажини анда къадары уа барыбызгъа да белгилиди.

Онюч жылдан сора

1957 жыл кёчгюнчюлюк сынагъан халкъла азатланнган жыл болду. Биягъы шыкъычыла Кичибалыкъда тохтаргъа унамадыла. Баям, урушну аллында зор бла тюйюл эсе да, къоркъутуп ары кёчюргенлеринде, Кязимни жилягъанын унуталмагъандыла, ол аланы юркютген болур эди. Эл шахардан, базардан да узакъды деген сылтауну да тутдула. Шыкъычыланы кёбюсю Шалушкада бла Хасанияда тохтадыла.

Уруш башланнганда уа, Нарсана жанында тынчлыкъ тапмай жерлери, эллери да тар болуп, схауатчыладан иги кесек юйюр Кичибалыкъгъа келгендиле. Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора схауатчыладан бир юйюр да къайтып элине бармагъанды. Кичибалыкъда тохтап къалгъандыла.

Кичибалыкъгъа къайтдыкъ, бузулгъан, седиреген бараклагъа кирдик, юсюбюзге жауун тамычыла тама. Чий кирпич этип, юйле ишлейбиз. Совхоз да къурала башлады. 1958 жылда уа жангы школ да ишленди, аны ызындан а хамам да.

Эл мюлк ийнанмазча айныды, ёсдю. Тёрт къой къошда мингден артыкъ ана къой, аллай бир да тууар мал, саулукъ ийнекле болгъан тёрт ферма. Машина «Кичибалыкъ» совхозну сютюн заводха ташыргъа да жетишалмайды. Жетмишинчи жыллада мюлкню жетишимлери республикадан тышына - Москвагъа да белгили боладыла. Совхоз кеси да къыралны ара шахарындан кёп болушлукъ табады.

Мюлк болдургъан битеу жетишимле уа ол жыллада аны директору Таукенланы Ортабайны жашы Ахматны аты бла байламлы эдиле. Москваны болушлугъу бла совхозгъа Шотландиядан абердин-ангус къумалы тууарла келтиредиле. Ала этлери къат-къат болгъан, сютлери къалын, алаша, туумакъ, къара тууарла эдиле. Ахматны оноуу бла 110 гектаргъа алма, кертме, эрик, балли терекле салыннган эдиле. Совхозну мюлкюн айнытыуда жетишимлери ючюн Таукенланы Ахмат 1971 жылда Ленинни ордени ол саугъаланнганды. Ол мында директор болуп онюч жыл ишлегенди.

Басмагъа Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.