1804, 1810, 1816 гъэхэм пащтыхьыдзэм и генерал пашэхэу Глазенап, Булгаков, Ермолов сымэ дзэшхуэхэр ящIыгъуу Джылахъстэнейм къытеуауэ щытащ икIи къуажэ щэныкъуэм хуэдизым лъапсэрыхыр къыхуагъэкIуащ. ЗэратхыжымкIэ, зэтрамыгъэсхьауэ къэнар къуажибгъу къудейт, цIыхуми щIыми леишхуэ ирахат. НэщI хъуа щIыхэм къэзакъхэр кърагъэтIысхьащ, нэхъ гъунэгъуIуэу къыщыс шэшэнхэми мышкъышхэми ди щIы кIапIэхэм щыщ яубыдащ.
Болэтей жылэжьыр нэхъ пасэхэм здэщысар иджы ПсыдахэкIэ зэджэ щIыпIэм дежщ. НтIэ, а зэман хъыжьэу лъапсэрыхыр адыгэ лъэпкъым къыхуэзыгъэкIуам иужькIэ, лIакъуэлIэшхэм къахэкIауэ псэууэ къэнэжахэм псэупIэщIэ къалъыхъуэу хуежьащ. Уэркъ щIалэ БолэткIэ зэджэр къежьэри, иджыпсту жылэр здэщысым деж къытеувыIащ. ЩIыпIэр дахащэт: Тэрч Iуфэт, абы къыпылъ тафэ щхъуантIэхэр былым хъупIэт, псым и сэмэгурабгъумкIэ мэзышхуэ екIуэкIырт. Арати, щIыпIэр игу ирихьри, Болэтыр абдеж щетIысэхащ, къуажэри яухуэу хуежьащ. А зэманым Индрей ЦIыкIурэ ИндреишхуэкIэ еджэу жылитI ипщэкIэ бгы лъапэм къытест. А къуажэ цIыкIуитIыр, зэратхыжымкIэ, 1774 - 1775 гъэхэм абдеж къэтIысат. Болэтейр и ныбжькIэ жылэ нэхъыжьхэм хабжэ, икIи и лъабжьэр 1845 - 1847 гъэхэм къыщожьэ, ауэ къуажэм дэт кхъэм къыхэнауэ хэт мывэ сын закъуэтIакъуэхэм тет илъэс бжыгъэхэм ятепщIыхьмэ, 1825 - 1827 гъэхэм къуажэр яухуэн щIадзауэ хуэбгъэфащи хъунущ.
Болэтей къуажэм къыпытIысхьащ къумыкъу, шоркъалэ хьэблэкIэ зэджэ жэмыхьэтхэр. Нэхъ иужьыIуэкIэ, хуэм-хуэмурэ хьэблитIри Болэтейм хэшыпсыхьыжащ. Шоркъалэ хьэблэм дэса Шорэхэ Балъкъэр унэцIэр зыфIащыжащ. Индреишхуэри Индрей ЦIыкIури унагъуэ зырыз-тIурытIурэ бгым къехыурэ Болэтейм къахэтIысхьащ. А щIыкIэм тету зиужьурэ, Болэтейр къуажэшхуэ хъуащ. Къуажэдэсхэм Iэщ гъэхъунымрэ гъавэ щIэнымрэ зратащ.
Къыхэгъэщыпхъэщ: XIX лIэщIыгъуэм пщIондэ болэтейдэсхэр щIым зэрытелэжьыхьу щытар пхъэIэщэм выхэр щIэщIауэт. Нэхъыбэу ягъэкIырт хьэр, гуэдзыр, иужькIэ, XIX лIэщIыгъуэм и кIэхэм, нартыхур хасэу хуежьащ. Гъавэр гъубжэкIэ Iуахыжырт, зэзэмызи шэмэджкIэ. ХадэхэкIхэм щыщу хъарбызыр, хъэуаныр, къэбыр, бжьыныр нэхъ къайхъулIэрт. Гъавэ къаIэрыхьэр яхьэжын папщIэ, щхьэл мыинхэр ящIырт, Iэлъэныкъуэ щхьэлхэри щыIэырт. Апхуэдэуи болэтейдэсхэр жыджэру хэтт бжьэ гъэхъунымрэ щэкIуэнымрэ. БжьаIуэхэр зей хабзэр уэркъхэмрэ пщыхэмрэт. Къалэжьым и Iыхьэ ныкъуэр Мэздэгу, Къызлар бэзэрхэм яшэрт. Жылагъуэм пэгъунэгъу мэзхэмрэ губгъуэхэмрэ къуалэбзукIэ, хьэкIэкхъуэкIэкIэ бейти, мыхьэнэшхуэ иIэт щэкIуэнми. МэкъумэшыщIэ унагъуэхэм фэм, цым къыхащIыкI я упщIэхэм, бащлъыкъхэм, пыIэхэм щIэупщIэ яIэт.
Къумыкъу Тыгъуэн «Экономическое и культурное развитие Кабарды и Балкарии» и тхылъым къызэрыщихьымкIэ, 1890 гъэм ирихьэлIэу Болэтей къуажэм унагъуэ 233-рэ дэст, гъавэ щIапIэу гектар 13942-рэ яIэу.
Iэщ гъэхъуным хъер къыхахырт. Блай зэкъуэшхэу Алимырзэ, Мухьэмэдмырзэ, Хьэжумар, Башир сымэ шы 200-м нэс яIэт, бжэну 300, жэму 50 ягъэхъурт. Балъкъэрхэ Асхьэдрэ Мэдрэ бжэн 800-м нэблагъэ ягъэхъурт, Мэкъуауэхэ Сэрэбий, Блам, Машэ, ФIыцIэ сымэ бжэн минитI яIэт. Абы щыгъуэми щыIэт Iэщ зимыIэ унагъуэхэри. Апхуэдэхэм я унагъуэр ягъэшхэн папщIэ, я щIы Iыхьэхэр ятт е ящэжырт, зыри мыхъужыххэмэ, лэжьакIуэ щIыпIэ жыжьэхэм кIуэрт. КъыжыIэпхъэщ Къамбыкъуэ Къанэмэт илъэсибгъукIэ Тыркум лэжьакIуэ зэрыщыIар. ХьэтIэхъу Гуцырэ, Хьэжу Хьэмид, Сыкъун ЦыкIунэ сыми Америкэм илъэситIкIэ щыIэгъауэ щытащ. Хьэжу Хьэмид къигъэзэжа иужь, Тэрч псыежэхым и Iуфэм щхьэл трищIыхьат.
Болэтейдэсхэм сыт щыгъуи IэпщIэлъапщIагъэр къадэгъуэгурыкIуащ. ГъукIэ Iэзэу къуажэм дэсащ Фанзий Темыркъан. Я щIакIуэхэмкIэ бащлъыкъхэмрэ пыIэхэмкIэ я цIэр жыжьэ щыIуат Хъанийхэ Быхуэрэ Блацэрэ, Балъкъэр Сасэ, Къэбардэ Хужь сымэ. Гуэгуэнхэр, сэхэр, нэгъуэщI хьэпшыпхэри хьэлэмэ-ту ищIырт Гуэбэшы Тэулин. Лъэпкъ фащэм пкърылъыпхъэхэр ягъэхьэзыру щытащ Хъаний КIуэкIуш, Урысыкъуэ КIунэ, КIэнцIалий КIурицэ, Балъкъэр Гуланэ сымэ.
Тыкуэнхэр япэу зыгъэлэжьахэм ящыщщ Дадэ Асхьэд, Хьэшыр Машэ, Щэныбэ Мэрем, Жылау Хьэцу сымэ. Болэтейм бэзэр къэунэхуа иужь, абы къекIуалIэу щытащ ХьэпцIей, Абей къуажэхэм, гъунэгъу станицэ зыбжанэм щыпсэухэр. Сату Iуэхухэм ухэтын щхьэкIэ лэжьыгъэм зэрыхэпщIыкIын хуейм и мызакъуэу, урысыбзэри фIыуэ щIапхъэт. АбыкIэ болэтейдэсхэм сэбэп къахуэхъуауэ жыпIэ хъунущ Тэрч и сэмэгурабгъу IуфэмкIэ къыщыс урысхэр. Къэзакъ станицэхэу Черноярская, Екатериноградская, Прохладненская, Павлодольская, Луковская, нэгъуэщIхэми драгъэкIуэкI экономикэ зэхущытыкIэхэм къадэкIуэу, зэныбжьэгъугъэри яку дэлът, апхуэдэу болэтейдэсхэм бзэри зрагъащIэрт, Iуэхуми нэхъ хэгъуэза хъурт.
XIX лIэщIыгъуэм и 90 гъэхэм и кIэхэм Болэтей къуажэ унагъуэ 263-рэ дэст, цIыху 1579-рэ хъууэ. Къуажэ хасэ, мэжджыту 5, пощт, сату щIапIэу 9, пэщIэ-дзэ школ, фельдшер пункт - арат иIэр.
Революцэм япи иужькIи цIыхугъэрэ хабзэрэ зыдэлъ къуажэ нэхъыфIхэм хабжэу щытащ икIи щытщ Болэтейр. Индрейр къызытехъукIа Индэрхэ щыщи Болэтейр къызытехъукIа Болэтхэ щыщи иджыпсту къуажэм зыри дэсыжкъым, ИстамбылакIуэм и зэманым ахэр Тыркум кIуауэ хуагъэфащэ.
1912 гъэм молэ ГъумкIэ еджэу жылэм дэса духьэшым и жэрдэмкIэ мэжджыт дахэ къуажэм дащIыхьащ. А зэманым абы нэхъ уардэ Кавказ Ищхъэрэм щымыIауэ яIуэтэж. Революцэ нэужьым, дин лэжьакIуэхэр зэхэзехуэн щащIым, пщIэ лъэпкъ игъуэтыжакъым а мэжджытым, гъавэ щIэкIутапIэ ящIыжауэ щытащ. 1943 гъэм къуажэр нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм яубыда нэужь, мэжджытыр ямыкъутэу къэнат, арщхьэкIэ зауэ нэужь илъэсхэм Тэрч Iуфэ къетIысэкIауэ Iус жылэр псым игъэпIейтейуэ хуежьащ, тафэр зэрыгуилъэсыкIым къыхэкIыу. Абы игъэгужьея къуажэдэсхэм я унэхэр якъутэжурэ бжьэпэм къыдэкIыу щIадзащ. Хъаний Пётр колхозым и унафэщIу щылэжьа илъэс тIощIым къриубыдэу выгурэ шыгукIэ жылэр къуэкIийм къыдэIэпхъукIри, Джылахъстэнейм щынэхъ дахэ дыдэ къуажэхэм ящыщ зы яухуащ. Тэрч увыIакъым, къуажэр зытеса щIым и ныкъуэр ихьыху. Мэжджытри якъутэжри, къумыкъукхъэкIэ зэджэм зы унэ цIыкIу дащIыхьыжащ, нэмэз щыпщI хъууэ.
Зауэм и пэм щегъэжьауэ абы и къэзэуатымрэ бэлыхьымрэ зышэча, Берлин къыщащтэм хэта Хъаний Пётр къуажэдэсхэм фIыуэ ялъагъурт, пщIэи хуащIырт. Апхуэдиз хьэзаб зышэча лIыр къэгубжьыгъуафIэт, щIэхыуи теужырт. Мис а гъэ гугъухэм Пётр псэукIэщIэ зэтеувэжыным и лъабжьэр игъэтIылъауэ жыпIэ хъунущ.
Къуажэм хабзэрэ нэмысрэ дэлъу къызэрыгъуэгурыкIуар къулыкъу зыIыгъахэмрэ лIыжь Iущ дэсахэмрэ я фIыгъэщ. Абыхэм я акъылымрэ я тэмакъымрэ адрейхэм гъуэгугъэлъагъуэ яхуэхъуащ, нэхъыжьыфIхэм пхаша лъагъуэ угъурлым дахэу техьэри. Ар нэхъ ин икIи бгъуфIэ ищIащ илъэс 17-кIэ колхоз унафэщIу лэжьа Хьэжу Анатоли. А зэманым къриубыдэу а лIым илэжьамрэ жылэм хуищIамрэ лъытэгъуейщ: хабзэ дахэмрэ цIыхугъэ лъагэмрэ къигъэщIэрэщIэжащ, цIыхухэр зыхуей-зыхуэфIхэмкIэ къызэригъэпэщащ, езы къуажэр бей хъунымкIэ и гуащIэ еблэжакъым.