Жаланда таматала угъай, сабийле да къыйналадыла шёндюгю дунияда. Хар болгъан ишни юсюнден интернетде он тюрлю оюм басмаланады, ала къайсына ийнаныргъа билмейдиле. Аман къылыкълы сабийлени саны ёсюп  барады.  Кимди терс? Бу соруугъа жууап излей, биз КъМР-ни психоневрология диспансерини психологу Текуланы Виола бла ушакъ этгенбиз.

–Алгъын жаш адамла жыйырма-отуз жылларында кеслерини оюмларын айта башлай эдиле, энди уа онжыллыкъгъа окъуна сёз айтып бир кёрчю... Ата-аналаны сёзлерине, оноуларына сыйынмагъан сабийле кёпден кёп болуп нек барадыла?

-Шёндю жангы технологияланы заманыды. Интернет абаданланы, сабийлени да жашауларында магъаналы  жерни алады. Алай кёп ата-ана балаларына жангыз интернетден сора не окъуу, не театр, не китапла керек болмай къалгъандыла деп жарсыйдыла. Сабийни интернет дуниядан жашаугъа къайтарыр ючюн, ата-аналаны алгъа кеслери къайда эм ким бла жашагъанларын кёрюрге керекдиле. Виртуал жашау керти дунияны жутуп барады. Бек къыйналгъанла уа сабийледиле. Ала сюймеклик излейдиле! Таматаланы уа жокъду заманлары сабийлери бла ушакълагъа.

- Дагъыда бир жарсыу: биз ала ойнагъан оюнланы билмейбиз, ачыкъ айтханда, телефонланы, компьютерлени алача ангылаялмайбыз?

-Биринчиден, ата-анала кеслери да компьютерни тынгылы  хайырланыргъа юйренирге  борчлудула. Алай болса, ала балаларыны не затха  сейирлери болгъанын иги билликдиле.  «Компьютерни къатына барма!»- деп къычырып турсагъыз, сиз жаланда кесигизни эриши кёргюзтюрюксюз, алай айтханыгъыз а этиллик тюйюлдю. Сабий компьютерде билим излей эсе уа?

Кёпле интернетни хайырындан репетиторлагъа жюрюмей, ЕГЭ-ге бек тынгылы хазырланадыла, тыш къыраллы тиллеге юйренедиле, не жаны бла да билимлерин ёсдюредиле. Алай сабий компьютерден сора бир затны да билирге, кёрюрге унамай тохтаса – ма ол заманда психотерапевтге барыргъа керекди. «Интернет –зависимость» деген ангылам кеси кёргюзтюп турады: бу ауруу наркомания бла ичгичиликге ушайды. Былайда сизни эсигизни бир затха бурургъа сюеме: кёбюсюнде багъыу жаланда сабийге угъай, ата-аналагъа да керек болады. Сагъыш этчигиз: сиз телефонсуз, компьютерсиз кеси ыразылыгъыгъыз бла эки ай окъуна жашарыкъмысыз?

-Угъай.

- Нек?

- Мен битеу жангылыкъланы интернетде окъуйма. Кюн сайын бир фильмге къарайма. Музыкагъа тынгылайма.

- Сабий да алай! Тюз ишигиз бла байламлы болмаса, тюз аллай бир интернетде турургъа керекмейди. Сиз кюз, жаз келгенлерин-кетгенлерин да эслемей къаллыкъсыз.

-Интернетден керти дуниягъа къайтыр ючюн не зат этерге керекди?

-Эм алгъа сабийни окъуугъа сейирин ёсдюрюр ючюн, амалла излерге керекди. Ингир сайын ата-анала школчулагъа дерслерин хазырларгъа болушсала, дневникде не белгиле алгъанларына къарасала, бек аламат боллукъду. «Мен аш-суу, кийим бла жалчытсам, къалгъаны мени ишим тюйюлдю, школда устазла окъутадыла, мен аланы жумушларына нек къатышама?»-деген оюм терсди. Ата-анала сабийлерини юслеринден хар затны билирге керекдиле. Бир бирни игирек ангылаугъа атламла: барыгъыз да  бирге жыйылып, хант столгъа олтуругъуз. Солуу кюнледе табийгъатда бирге болугъуз. Аллай кезиуле юйюрню бирикдирген этедиле, сабийни компьютерни тузагъындан къутхарадыла. Чатлада, форумлада, социальный сетьледе кёп заманларын оздургъанла жашауда кеслерине женгёрле тапмагъан, шуёхлукъ жюрюталмагъан адамладыла.

Бусагъатда интернетни эки миллиард адам хайырланады. Он жылдан бу тарих эки-юч кере кёбейирикди, компьютерле уа учузуракъ боллукъдула. Интернетден къачар амал жокъду, сора не зат этерге керекди? Андан хайыр алыргъа. Алай хайыр алыуну да мардасы барды. Сабийден узакъдан-узакъ бола баргъан ата-анала аны тас этерге боллукъдула. Кюн сайын сабий бла сёлеширге керекди! Не бла жашагъанын билирге. Жюреги неге къыйналады, не зат къууандырады – соругъуз, билигиз. Компьютер оюнлагъа башлары бла кетип, анда буйрукъланы толтуруп, Россейде къаллай бир сабий кеслерин ёлтюрюп барадыла.

Бу бушуулу ишни баш сылтауу: ата-анала сабийлери не зат бла жашагъанын арталлы да билмейдиле. Ол жашауларына къоркъуулу оюнлагъа батханларын сезмейдиле. Ол тюзмюдю? Угъай! Сабийигизни хар акъылын, не зат бла жашагъанын билирге борчлусуз. Ингирде тенглеригизге сёлешмей телефон бла, жашыгъызгъа-къызыгъызгъа Пушкинни неда Лермонтовну окъугъуз. Сёз ючюн деп айтама. Бирге къонакъгъа барыгъыз. Неда этип, телефондан айырылып, сабийигизге къарагъыз.

- Сизни акъылыгъызгъа  кёре, китапла интернетни хатасындан жокъ боллукъмудула?

-Угъай. Кино, телевидение айнып башлагъанда, кёпле театр ёллюкдю дей эдиле. Кёргенигизча, театр а бюгюн да жашап турады. Хау, китапны электрон тюрлюлери бардыла. Алай  мониторда окъугъан назмула кёлюнге жетмейдиле, къолунга китапны  алып, аны бетлерин тынч-тынч ача, окъусанг а, ол уллу зауукълукъду.

- Сабийлени психикалары къарыусузду. Миллетчиле уа интернетде халкъланы араларында шуёхлукъну  оядыла, бир бирни кёрюп болмауну марда этерге кюрешедиле.

- Ол алайды, алай аллай адамланы жууапха тартып башлагъандыла. Сабий кеси аллай сайтлада абызырап къалыргъа боллукъду, анга устазла, ата-анала болушмасала. Игини амандан айыра билген къыйын илмуду. Ол илмуну чегине жетиуде юйде да, школда да акъылбалыкъ болмагъанланы къатларында абаданла болсала игиди.

Ушагъыбызны ахырында айтырыгъым: психолог керекли болгъанын кёрюп тургъанлай, уялып юйде олтургъандан хайыр чыгъарыкъ тюйюлдю. Сабий школгъа барыргъа унамай эсе, окъургъа сюймей эсе, къылыгъы бузулгъанын эслегенлей, мычымай психологга жетигиз.

Байсыланы Марзият.