Бу хапар озгъан урушну кюйсюз, къыйын кезиуюнде болгъан, жашауну бир кеппе-керти бетин суратлагъан шартды. Аны автору хурметли окъуучубуз Темуккуланы Адил Огъары Малкъарда огъурлу ата-ананы къолларында, сюйген жууукъ-ахлуланы къатларында ёсген, халкъыбызны ариу тёрелеринде юйреннген тиширыуну эрине кертичилигини юсюнден хапарлайды.

Муратны урушха элтирге къагъыт келгенинде, Зухура элгенмеди, бирлеча, сарнау салып, сыйыт этмеди – ырыслады.  Къайын анасы Кеминат а: «Келин, не этерикбиз, битеу халкъгъа жетген къыйынлыкъ бизни уа тапмаймы къоярыкъ эди? Саулай жамауатха жетген къыйынлыкъгъа тёзген тынчыракъ болады. Аман къууум этме. Къайда да адамны ёлюмден сакълагъан Аллахды. Урушда да бары къырылып къалмайдыла. Уллу Аллахха таянып жаша, сабийлеринге сакъ бол. Мен бир аз къуран окъуюм», -деп, от жагъа аллында шинтикге чёкдю да, китапдан кёзлерин айырмай, кече арасына дери окъугъанлай турду. Келини уа, эрини кийимлерин жуууп, аны белгисиз жолгъа къурады.

Мурат бла Зухура ЛУГ-да окъуп, сабийлени окъутхандан сора да, ликбез программала бла уллайгъанланы да окъургъа-жазаргъа юйретгендиле. Шёндюге дери къыралда устазлагъа бронь болгъанды. Ол себепден урушха алынмай тургъанды Мурат. Фронтда солдатла жетишмей башлагъанда уа берилген броньла кючлерин тас этген эдиле. Зухура эрине былай айтхан эди: «Уллу Аллах жанынгы сакъласын, къоркъакълыкъ этме. Мен толу ышанама сени урушдан сау-саламат къайтырыгъынга. Хорлам бла! Насыбыбыз экибизни да алдады».

Эри уруш отунда айланнган кезиуде уа миллетин къазах, къыргъыз, узбек аулакълагъа кёчюрдюле, къартлагъа, тиширыулагъа, сабийлеге къазауат къыйынлыкъдан да ачы азап чекдирип. Мында Зухура Акмола областьда Макинский районда къазах элге тюшюп, бек жунчуйду. Къайын анасы бу жерни хауа болумуна – жазы болмагъанча къызыу, къышы айтып айтмазча сууукъ – тёзалмай, жыл да жашамай, дуниясын алышханды. Аны жаш келини уа, тукъум жууукъларындан айырылып, эрини ахлулары бла жашау этерге кюрешеди. Не букъдурайыкъ, жаш адамла бу ариу тиширыугъа кёз къаратадыла, жашау нёгерге излегенле да аз тюйюл. Алай Зухура уа кесини некяхлы эрин – Муратны сакълайды…

Энди уа фашистле бла жан къазауат этип айланнган Муратха къайтайыкъ. Биринчи жылында ол, къазауатда жаралы окъуна болмай, тап къутула келген эди. Некяхлы жашау нёгеринден къагъытла терк-терк келе, ол да аланы хазна къалмай барысына да жууап къайтара турду. Зухурадан бек артда письмо, иги кесек мычып, бир къужур адресден келген эди: Къазах ССР, Акмолинская область, Макинский район, село Ортакшиль.  Къагъытны окъугъанлай ангылагъан эди миллетге келген къыйынлыкъны – уруш баргъан жерлеге да жете эдиле къыралда бола тургъан ишледен хапарла.

Ким билсин, ол кезиуде къаны къайнагъандан сакълыгъын тас этипми къойду, огъесе ачыр кезиуюмю келип, Мурат ауур жаралы болду. Топ атылып, аны жаркъалары бутларына уллу къыяу салгъандыла. Къаны кёп кетгени себепли санитарла госпитальгъа кючден жетдирген эдиле. Аскер врач, Муратны жараларына къарап, кесине оюм этди: мычымай бутну кесерге керекди – гангрена башланса, кеч болур. Алай жаралыгъа операция этерге тюшмеди. Полевой госпитальгъа ууучлаучула топла атдырдыла да, уллу халеклик салдыла. Аны бла байламлы ортада къауум кюн озду. Сейир-тамаша! Гангрена эсде да жокъ! Муратны таулада чыныкъгъан къатангы санлары бу къыйынлыкъгъа да чыдадыла. Солдатны бутлары игиге айланнганына бек къууаннган а хирург Андрей Васильевич Гаранин болду.

-Энди санга фронтха къайтыргъа тюшмез. Уруш хорлам бла бошала турады. Бутларынга тынгылы багъарча, сени тылдагъы госпитальгъа жибереме,- деди ол. Ма алай бла Мурат Саратов шахаргъа ашырылгъан эди. Уруш къазауатындан да къыйын болгъанды мында жаралыланы термилгенлерине къарагъан. Кёргенде къоркъурча, элгенирча жаралыла бар эдиле бу госпитальда.

Мурат аллайладан бири, Рязань шахардан Жигалов Артём Борисович бла танышып, шуёх окъуна болду. Таулу жашны аякълары иги бола тургъанларын кёрюп, ол кесине, врачлагъа да бутлары кесилгенине уллу тырман этеди: «Ким биледи, мени бутларым да, кесилмей къалсала, иги болуп къалыргъа болур эдиле. Энди уа арбачыкъда къалай жашарыкъма?» - деп, кёп тарыкъгъанды нёгерине. Бир кюн Мурат палатагъа киргенде, Артёмну жиляй тургъанын кёрдю, къолунда уа – Рязань шахарда къалгъан юй бийчесинден келген къагъыт. Аны таулу жашха узатды. Артёмну къатыны былай жаза эди: «Мени саулугъум осалды. Сени уа эки аягъынг да жокъ. Мен санга къараяллыкъ тюйюлме. Бери келеме деп кюрешме, инвалидле тургъан интернатха бар да анда жаша. Ётюрюкден не асыу, мен башха адамны сюйгенме. Энди манга къагъыт жазып къыйналма…»

- Ма кёремисе, - деди Артём малкъарлы тенгине, - тиширыула бары да аллайладыла. Кёзден кетген кёлден кетеди.

- Угъай, - деп, къаты айтды Мурат, - бизни таулу тиширыуларыбыз  алай тюйюлдюле. Ала эрлери не ауур сакъат болсала да, атарыкъ тюйюлдюле, сюймекликлерин сакъларыкъдыла.

- Тиширыула бары да бирчадыла, аланы аласы-къарасы жокъду. Ма сени юй бийченг барды. Сен анга толу ышанаса, ол сени керти сакълап тургъанын а билемисе? Ыхы, ишекли болдунгму? Ма алайды, шуёхум. Ийнанмай эсенг а, сынап анга къагъыт жаз, бутларымы кесгендиле, энди къалай этейим: сакъатла жашагъан интернатхамы барайым, юйгеми деп. Ма ол заманда билликсе, ол, санга намыс, этип некях тазалыгъын къалай сакълагъанын. Мен ишексизме, сен да Зухурадан тюз да менича къагъыт аллыгъынга.

Юй бийчесин сынаргъа, ол кече Мурат быллай къагъыт жазды: «Былай да, былай, мени бутларым жокъдула, онг къолум да ишлемейди. Мен сени къыйнаргъа сюймейме, санга ауур жюк болуп, жашауунгу бузмайым. Сен а, кесинге ушаш, саулукълу да, ариу да адам табып, къура жашауунгу. Бир ыйыкъдан бизни эшелон Алма-Ата шахарда урушну сакъатларыны юйюне элтирикди. Поезд Макинка темир жол станция бла ётерикди, кеси да анда эки сагъат тохтарыкъды. Ары келсенг, сени бир къарап кёрюр эдим, тансыкъдан ёлеме. Келмесенг да, мен хар затны тюз ангыларма, кёлюме тиймез. 

Керти да бир ыйыкъдан госпитальны Алма-Ата шахаргъа кёчюрдюле. Энди Мурат кеси аллына эркин айланырча болгъанды. Ол угъай да, бир кесек жарау этсе, саппа-сау адамча, алай жюрюйдю. Мында аш-суу иги болгъандан, бет къаны да тап, нюрлю. Артем да, Мурат да ол ыйыкъны бошалырын ашыгъып сакълагъандыла. Зухура къаллай оноу этерик болур деп.

…Поезд Макинск станциягъа жууукълашды да, ауур ынчхап, тохтады. Сакълагъан адам а кёрюнмейди. Алай арлакъда уа, бир ат жегилген женгил арба, аны къатында уа тиширыу сюелип. Поезд тохтагъанлай, тиширыу кесин эшиги ачылгъан вагон таба атды. Бир такъыйкъадан а, сын къатып, алгъа атлам эталмай, ауузундан сёз чыгъаралмай, кёзлери, кёргенлерине ийнанмагъандан, уллула болуп, жилямукъладан толуп, алай сирелип къалды. Вагонну эшигинден, къолу-аягъы да саппа-сау, Мурат тюшюп келе эди.

Ол юй бичесини къатына келип, къучагъына жыйып, тансыкълады. Зухура уа, бир къагъытны чыгъарып, эрине узатды, сора бетине соруулу къарады. Мурат а, кюлюп: «Бу узун хапарды, аны юйде айтырма!» - деди да, экиси да ат арбагъа миндиле. Вагонну эшигинден а, былагъа къол булгъай къалды шуёху Артем, кёз жашлары жаякълары бла саркъа.