Тхыдэдж-бзэщIэныгъэлIхэм я нэхъыбэм къызэралъытэмкIэ, адыгэхэр лъэпкъ нэхъыжь дыдэхэм ящыщщ. Ауэ щыхъукIи, абыхэм куэд щIауэ яIэщ ахэр адрейхэм къахэзыгъэщ нагъыщэ нэхъыщхьэхэм халъытэ ныпри.
Адыгэхэм ящыщ зи щхьэ пщIэ хуэзыщIыж дэтхэнэ лIакъуэми дамыгъэ щхьэхуэрэ тхьэбзэрэ зэрахьэу къекIуэкIащ, апхуэдэ дыдэуи, нып зэхуэщхьэхуэхэри яIагъэнущ. Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ. мы лъэхъэнэм дызэрыгушхуэ ныпым и иджырей теплъэр 1830 гъэм хагъэунэхукIащ. АтIэми, зи гугъу тщIы «нагъыщэр» лъэпкъым щыщ лIакъуэ псоми я зэдайуэ яубзыхун ипэ, а Iуэхум адыгэ хасэхэр куэдрэ хэплъащ. А бэракъым хуэдэ зы, сэри сригушхуэрэ ини срихъуу, си пырхъуэ лейм щыпыздзащ, вагъуэ 12-рэ шабзищрэ зытет щэкIри си пIэм деж кIэрыIулIащ.
Тхыдэдж икIи тхакIуэ Хъуажь Фахъри зэритхымкIэ, XIX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм адыгэхэр къудамэ 16 хъууэ щытащ. Ахэр, къедбжэкI хъумэ, абазэхэ, адэмей, бжьэдыгъу, беслъэней, еджэрыкъуей, жэней, къэбэрдей, кIэмыргуей, мамхэгъ, мэхъуэш, нэтхъуэдж, хьэкIуцу (хьэкIув), хьэтыкъуей, шапсыгъ, хэгъакIэ, убых жыхуаIэхэрат. Уеблэмэ нэхъ жыжьэжу дызэIэбэкIыжынщи, адыгэ лIакъуэхэр 19 хъурт.
1830 гъэм къыщыщIэдзауэ адыгэ ныпыр ягъэлъапIэу къекIуэкIами, а гъэхэм абы и теплъэу щытар нэгъуэщIщ.
1835 - 1837 гъэхэм хасэхэм къагъэсэбэпа ныпым тетар вагъуи 10-рэ шабзи 2-рэщ. 1838 гъэм къыщыщIэдзауэ адыгэ лъэпкъым къагъэсэбэп ныпыр, вагъуэ 12-рэ шабзищрэ зытетыр, хэзыдыкIар Уэсмэн (Тырку) къэралыгъуэм а лъэхъэнэм щыпсэуа адыгэ цIыхубзщ. Ныпыр Хэкум къизыхьэжар Гъырцыжь (Хъырцыжь) СулътIаныкъуэщ. (Фигу къэдгъэкIыжынщ ныпыр зыщIамрэ ар Хэкум къэзыхьамрэ теухуа хъыбархэр зэрызэщхьэщыкIыр - «АП»-м и редакцэ).
Ауэ щыхъукIи, «ныпым тетым наIуэу къикIыр мыращ» жаIэу зыщIыпIи сыщрихьэлIакъым. И нэхъыбэм зэрагугъэр вагъуэ 12-р - адыгэ лIакъуэ 12-рауэщ, шабзищыр - зэныбжьэгъугъэ зи зэхуаку дэлъ уэркъищырщ.
АтIэ, къыхэзгъэщынщи, а псоми, сэ къизгъэкIыр нэгъуэщIщ. Ныпыр щIэщхъуантIэр, адыгэхэр зэрыс щIыналъэр удзылъэщ, берычэтщ, хъуэпсапIэщ, пшахъуэщIкъыми аращ. Вагъуэ 12-р - илъэсым и мазэ 12-щ, шабзэшэу 3-р - Iэщэщи, иризауэу аращ.
Ди лъэпкъым и бийхэр тафэмкIи тенджызымкIи къащытеуэу щытащ. АтIэми, къэдбж хъумэ, зэрыпхъуакIуэхэр илъэс 200 зэкIэлъыкIуэм къриубыдэу, псори зэхэту, 63-рэ къытеуащ адыгэщIым. Къыхэдгъэщынщи, тэтэрхэмрэ монголхэмрэ зэгъусэущ къызэрыдэзэуар. Абы яужь иту Тамерлан къыдэбгъэрыкIуащ. А зауэшхуэхэм къакIэлъыкIуащ ди Хэкум нэ къезыща уэсмэнхэмрэ кърым тэтэрхэмрэ. Къанжал зауэрщ абыхэм кIэ езытар. Мыдрейуи, ищхьэкIи зэрыщыжысIащи, урыс пащтыхь къэралыгъуэжьыр илъэси 101-кIэ къыдэзэуащ.
Хамэ щIыпIэ къикIахэр ди лъэпкъым къыщытхъуу зэрыщытам хуэдэу, дызэфIэувэжыну Тхьэм жиIэ! ЩIалэгъуалэм сыныволъэIу икIи сыфщогугъ, адыгэ ныпым и къекIуэкIыкIамрэ лъэпкъым и нэгу щIэкIамрэ зыщывгъэгъуэзэну, ар флъытэну.
ТАТЫМ Хьэзрэталий, Къулъкъужын Ипщэ къуажэ.
