Алгъаракълада Къыргъызстанны ара шахарында «Дунияны халкъ эпослары» деген VIII-чи битеудуния фестиваль ётгенди. Аны ишине назмучу Мусукаланы Сакинат къатышханды. Бюгюн ушагъым аны бла барады.

– Сакинат, бу фестиваль не иш бла кюрешгенин, аны кимле, нек къурагъанларын айтсанг эди?

– Хар эки жылдан барады Бишкекде быллай фестиваль. Аны «Манас» атлы миллет академия, «Манас» атлы къыргъыз миллет театр, Къыргъызстанны Маданият, спорт, жаш тёлю политика министерствосу бирге къурайдыла. Былайда айтыргъа керек болур, бу ишге билеклик этгенлени араларында Къыргъыз Республиканы Президенти Садыр Жапаров, башха къырал къуллукъчула да бардыла.

Быллай уллу ишни бек башында тургъан а, координатору, бир назик тиширыу -Дамира Алышбаевады. Ол Къыргъызстанны Билим бериу эм илму министерствосуну методика арасыны директоруну орунбасары эди.
Фестивальны борчу халкъ эпосланы сакълау, аланы кенг жайыуду. Бу жол фестиваль Саякъбай Каралаев деген манасчыны 130-жыллыгъына аталгъан эди. Ол бу уллу эпосну – ол а жарым миллиондан кёп тизгинлиди – асламын эсинде тутханды дей эдиле.  

– Ары кимле келген эдиле?

– Къыркъ къыралны келечилери бар эдиле анда: Россейни алсакъ, Дагъыстандан, Башкъортостандан, Къалмукъдан, Алтайдан, Тувадан, Якутиядан, Хакасиядан, Абхазиядан, дагъыда Азербайджандан, Къытайдан, Кореядан, Венгриядан, Белоруссиядан, Узбекистандан, Туркменистандан, Таджикистандан, Грузиядан, Япониядан, Франциядан, Италиядан, Америкадан, Тюркден, Эквадордан окъуна эпос жаны бла кюрешген алимле, манасчыла, акынла, халкъ музыка инструментледе ойнагъанла…

– Сен а ары къалай бла тюшгенсе?

– Алгъаракълада, бизни халкъны кёчюргенли 80 жыл болгъанына атап, «Манасны» бла «Къазах айтыуланы» кёчюрген эдим ана тилибизге, къыргъыз, къазах халкълагъа ол къыйын заманда бизни ангылагъанлары, билеклик этгенлери ючюн миллетибизни ыразылыгъын билдире. Аны анда киши да биллик тюйюл эди, назмучу Додуланы Аскер хапар бермесе. Алай бла чакъыргъандыла.

– Кёп тиллеге кёчюрюлгенмиди «Манас»?

– Орус, башкир, узбек, къалмукъ, ингилиз, энди къарачай-малкъар тилде да барды.

– Анда китапны презентациясы къалай ётгенди?

– Фестивальны чеклеринде юч кюнню бизни Бишкекни бек уллу миллет китапханасына, ол Алыкул Осмоновну атын жюрютеди, симпозиум баргъанды. Анда халкъ чыгъармачылыкъ бла кюрешген алимле илму ишлеринден докладла этгендиле. Презентация да анда баргъанды. Сау болсунла, ары бек уллу адамла келген эдиле. Бу кёчюрме ишни магъанасыны юсюнден Къыргъызстанда халкъ ассамблеяны председатели Алманбет Матубраимов, «Манас» атлы миллет академияны алгъыннгы президенти Назира Аалы кызы, бусагъатдагъы президенти» Азиз Биймырзаев да бек ариу сёлешген эдиле. Ол таматаладан бири: «Кёп халкъла жашагъандыла бизде Къыргъызстанда, алай а ыразылыкъларын былай ариу, магъаналы саугъа бла къарачай-малкъар халкъгъа дери айтхан болуп билмейме», – дегени бек хычыуун кёрюннген эди. Бишкекде къарачай диаспораны таматасы Шидакъланы Зухура да анда эди. Сау болсун, ол мени бир да сансыз этмегенди.

– Дагъыда не сейир зат кёргенсе анда?

– Фестиваль ачылгъан кюнде, 28 майда, Усубалиев атлы майданда жыйылгъан эди халкъ. Санап саны жокъ. Тёгерекде кийиз юйле – этнография эл. Хар бирини ичинде жашау этерге керек зат, жюн бла кюрешген тиширыула, къыл къобузда ойнай, айтышла айтхан къартла, сабийле… Асламысы миллет кийимледе. Сора халкъ устала этген кёрмюч да къуралгъан эди бир жанында. Сахнада жырчыла, айтышчыла бир бирлерин алышындыра тургъанда, аны тюбюнде майданчыкъда уа жыгъышыула, кюч сынашыула баргъандыла. Атлы жигитле ары-бери ётгендиле. Манасны, аны тёгерегинде адамланы сыфатларын къурагъанла сахнадан кетмегендиле. Жыр, тепсеу, миллет кийимлени модасы… кёп сейир зат бар эди. Сора кесибиз да къатышхан эдик «Мамырлыкъны кийиз юйюн» салыргъа. Анга «Тундук кётюрюу», дейдиле.

Фестиваль ачылгъан кюн, халкъны аны бла алгъышлап, Къыргъыз Республиканы Министрле кабинетини Председатели Эдиль Байсалов, Къыргъызстанны маданият, спорт, жаш тёлю политика министрини орунбасары Гульбара Абдыкалыкова, Къытай Халкъ Республиканы  Къыргъызстанда келечиси Лю Цзяньпин сёлешген эдиле. Бир сейирим, къытайлыдан къалгъанла ана тиллеринде, орус тилде, сора ингилиз тилде къайтарып айтхан эдиле сёзлерин. Лю Цзяньпин да ингилиз тилде сёлешген эди.

– Къарачай-малкъар тилни ангылагъанла уа тюбегенмидиле?

– Тюбемей а! Якутиядан бир адам бар эди Руслан Габышев деп. Ол айтады: «Тери жибитип кетгенме да, ол бузулуп къалмагъы эди деп турама», – деп. «Не этесе аны уа?» – деп сорама. «Дауурбасла этеме андан, – дейди. – Сизде уа этемидиле аллай зат?» «Алгъын эте эдиле, аллай ишге деп, талкъы болгъанды бизде», – дейме. «Бизде да аны аты талкъыды». – деп, алай сейирсиннген эди. Аны-муну сора келеди да: «Жанымдан тойдурду дей болурса, анга уа не дейдиле сизде?» – деп сорады. «Бездирдинг, жалкъытдынг…» – деп санайма. «Жалкъытдынг» деген сёз алада да бар кёреме. Эквадордан келген Лео Рухос деп бир аууз къобузчу бар эди. Аны тилманчына сорама: «Бу инструментни аты къалайды?» – деп. Ол а: «Аскомус», – дейди. «Аууз къобуз» де да къой.

– Къыргъыз халкъны маданият жаны бла жетишимлери къалайдыла, сени оюмунга кёре?

– Биз ары тюшгенде, кеслерини опера-балет театрлары, тепсеу-жыр къауумлары болгъанды. Анда эсли болгъанланы айтыуларына кёре, ала жолда бара окъуна жырларгъа сюйгендиле. Кёзлери неге илинсе, аны юсюнден жыр этип къоя эдиле, дейдиле. Бюгюн ол затла барысы да айныуну жолундадыла. Бизни анда къыргъыз режиссёр Айбек Дайырбеков алдыргъан бир киногъа элтген эдиле. «Терекни жыры» деген аты бла. Ол къыргъызлыланы онсегизинчи ёмюрде жашауларыны юсюнден эди. Андан кёпле жиляп чыкъгъан эдиле. Айхай да, аллай кинону алдырыр ючюн, уллу фахму керекди.

Сора дагъыда биз «Манас» атлы миллет театрда болгъанбыз. Ол да фестивальны чеклеринде болгъаны ючюн болур эди, бизге аны аллында жамауат ашыкъ оюнла бла тюбеген эди. Алай дагъыда бизде да уллу ашыкъны аты «сакъа» болгъанына бек сейир этген эдиле. Сора дагъыда алайда «Тушоо кесиу» (кишен кесиу) деп, сабийни биринчи атламын этгенде болуучу адет-тёре кёргюзтюлгенди. Жыгъышыу, чабып эришиу да баргъанды. Саугъалыла кёп эдиле.

Театрда сахнагъа чыкъгъанланы араларында жаш тёлю кёп эди. Ала «Манас» эпосдан юзюк салгъан эдиле. Манасчыла ёсдюрген школду ол. Ала «Манасны», бош алай жырча угъай, алай айта эдиле, гыллыулары артыкъ билинип, тюз да «Мантра» дегенча. Тамырларына алай эс бургъан миллет маданият жаны бла жетишимли болгъаны сейир тюйюлдю.

– Сен андан даражалы ат алып къайтханса, «Къыргъызтан Республиканы маданиятыны отличниги» деп. Ол а къалай ётген эди?

– Манга аны берирге деп, симпозиумгъа Къыргъызстанны маданият, спорт, жаш тёлю политика министри Мирбек Мамбеталиев келген эди. Сау болсунла, алгъышлагъанла кёп эдиле.

– Сен биягъында Бишкекде къарачай диаспораны таматасы Шидакъланы Зухураны сагъыннган эдинг. Аны андамы таныгъанса?

– Алдан таныгъанма Зухураны. Ол бери «Алтын къолгъа» келген эди бирде. Анда болгъанымы билгенлей окъуна, келип, миллет ашханагъа да элтип, къыргъыз халкъны кёп ахшы адетини, къылыкъ хунерини юслеринден да айтханды Зухура. Малкъар диаспораны таматасы Атабийланы Аслан бла да мени ол танышдыргъанды. Алагъа ыразылыгъымы айтып да жетишдираллыкъ тюйюлме. Ол аламат адамла мени туугъан элиме да элтгендиле.

– Къалайда эди ол? Не сезген эдинг ары тюшгенде?

– Сын-Таш деп, алгъын ол Фрунзе областьны Ивановский районунда эди. Бусагъатда ол Чуй областьды. Танып баргъанма таматаланы хапарларындан: Кенеш, Будёновская, Благовещенка, Киршёлк, Юрьевка, Ивановка деп. «Базаргъа жаяу барыучу эдик», – деучю эдиле да, мен аны Фрунзе тийресинде сунуп тургъанма. Ол а сагъат бла жарым-экисагъатлыкъ жол ара шахардан. Базаргъа уа ала Юрьевкагъа барыучу эдиле деп тюшгенди артда эсиме.

Ариу элди Сын-Таш, тау этегинде орналгъан гитче элчик. Биз тюшден сора баргъан эдик. Ол тау башына бир къызылсуу ариулукъ жайылып эди да, эсингден кетералмазса аны. Сезген а… бир сейир жылыулукъ алгъан эди жанымы. Эки журтлу тёлюденме мен.

– Адамгъа зат тюбегенми эдигиз? Малкъарлыладан ыз къалгъанмыды анда?

– Тюбеген эдик бир ахшы адамлагъа. Ары барама дегенимде, къарындашым: «Анда мени Айдаркъан деп шуёхум болуучу эди, аны хапарын бир бил», – деп тилеген эди. Аны да соргъанбыз ол сынташчыладан, ауушханын айтхандыла, жарсыугъа. Сора, ала айтханнга кёре, элде Байсират деп бир таулу тиширыу жашай эди да, къыргъызлыгъа барып, бир-эки жыл болады ол кетгенли деген эдиле. Баям, ол жемталачы эди. Нек дегенде анда кёнделенчиле бла жемталачыла тургъандыла кёчгюнчюлюкде. Къабырланы да кёргюзтген эдиле.

Шидакъланы Зухура айтханнга кёре, диаспораланы эл-элледе да барды бёлюмлери. Къарачайлылада, малкъарлылада да, ол диаспораны санаууна кёре, адам саны мингишерге жетеди. Элледе ала малчылыкъ бла кюрешедиле, шахарлада уа, бирер ишге тохтап, баш кечиндиредиле. «Бизни мында басынчакълагъан адет жокъду. Эслерине да тюшюрмейдиле биз башха миллетден болгъаныбызны, – дейди Зухура. – Халал, жумушакъ адамладыла къыргъызлыла». Аны эки къызчыгъы да къарачайлылагъа баргъандыла, сабийле ёсдюредиле.

Малкъар диаспораны таматасы Атабийланы Асланны анасы Этезладанды. Аны анасы уа – Беткъараладан, кёнделенчи, танышларыбызны да тюшюргенбиз эсге.

– Фестивальны жабылгъан кюню уа къалай ётген эди?

– Бек уллу байрам бла. Ол кёрмючге салыннган кийиз юйлени иелерине, эрттегили тамгъала бла жасалгъан жангы къыргъыз кийимлени кёрмючге чыгъаргъанлагъа, бек иги манасчылагъа, жырчылагъа, миллет халкъ музыканы ойнагъанлагъа да саугъала берилгендиле. Уллу концерт программа да баргъанды тёрт-беш сагъатны ичинде. Ары къырал къуллукъчуланы асламысы келгени уа бютюнда уллу магъана бергенди фестивальгъа. Бир сейирим, аланы асламысы кюн сайын жокълап тургъандыла фестивальны.

– Жангы шуёхла тапханмыса анда?

– Хау. Туркменистанда Маданият министерствода маданият хазнаны управлениясыны таматасы Джамиля Курбанова, Москвадан Илмуланы Россей академиясыны архивинде ишлеген Оксана Ежова, Белоруссияда маданият эм санат къырал университетни культурология кафедрасыны доценти Оксана Котович, андан филология илмуланы доктору Иван Крук, башхала бла да байламлыкъ жюрютюрчады, керек болса. Сейир адам кёп эди.
 

Ушакъны Асланланы Фатимат бардыргъанды.