Бизни – малкъарлыланы бла къарачайлыланы ата-бабаларыбыз бу жерледе ёмюрлени теренинде жашагъандыла. Не заманда да малчылыкъ бла кюрешгенлери бла белгили болгъандыла. Мал тутхан деген бош алай угъай, мингле бла жайып, хайырын иги кёргендиле. Анга кёр ашыбыз да быллай продукциядан байды. Ол санда сютден жарашдырылгъанла да. Бизни адамларыбыз андан кёп зат этгендиле, бюгюнлюкде да этедиле. Аладан бирини юсюнден алгъын жыллада Огъары Малкъардан Мисирланы Хасан жазгъан материал бла шагъырейлендирирге сюебиз. Сёз а гыпы айранны юсюнден барады.

Малланы саны дегенде, биринчи дуния урушну аллында Россейни патчахыны статистикасына кёре, бизни халкъыбыз Шимал Кавказда бу жаны бла биринчи жерде болгъанды. Юлгюге быллай шарт: ол кезиуде Къарачайда адам башына алып тергегенде 20 пуд (320 литр) сют сауула эди. Ол а къыралда бек кёпге саналгъанды.

Бизни ата-бабаларыбыз сютню файдалыгъын бек эртте ангылап, андан тюрлю-тюрлю ашла этип болгъандыла. Аны бла байламлы тарыхда къалгъан бир керти шарт да барды. Буруннгулу Грецияны акъылманы Геродот, 2500 жыл мындан алгъа, жолоучу болуп Минги тауну тийресине келген эди. Кесини дефтерлеринде ол былай жазгъанды: «Минги тауну тийресинде тюрк миллет жашайды, аланы сютден этилген бир аламат ичгилери барды, атына да айран дейдиле». Бу шартны кертилигин белгили этнограф, археолог Мызыланы Исмайыл тохташдыргъанды. Алай бла анга кёре къарачай-малкъар халкъ сютден ашла этип башлагъанлы эм азындан 3000-3500 жыл болады деп таукел айтыргъа боллукъду.

Айранны къарачай-малкъар миллет кёп тюрлюсюн жарашдыргъанды. Бюгюнлюкде аны неллай бири болгъанын биз да эсге салайыкъ: айран, гыпы, жууурт, мыстындау, чайкъалгъан (мысты) хуппеги, жут, ыстымдау, ынгырдык, къалын, жизги, суусап, акъ тузлукъ. Быланы ичинде Россейде эмда битеу дунияда бегирекда гыпы айран белгилиди; анга уа шёндю кефир дейдиле.

Аны ата-бабаларыбыз энчи гыпы бюртюкледен этгендиле. Кесигиз билгенликден, сауулгъан сютню жылылай гыбытха къуюп, ары ол бюртюклени (урлукъну) атып, жылы жерде азмаз тутса, гыпы айран жукъаракъ болады, кёбюрек тутса уа - къалыныракъ. Ол саулукъгъа бек жарайды, кёп тюрлю аурууладан сакълайды, кеси да Россейге Къарачайдан жайылгъанды. Патчах Кавказ бла уруш этген замандан башлап, гыпыны саулукъгъа жарагъан хапары къыралгъа аз-аз жайылып тургъанды. Нарсананы, Беш Тауну тийрелеринде солургъа келген адамла бу айранны ол тийреде жашагъан къарачайлыладан алып тургъандыла. Ала уа гыпыны этер амалын кишиге да айтмагъандыла, эрттегили таулу адетге кёре, аны урлугъун тышына бермей эдиле, юйде атасы жашына, ол да кесини уланына бериучю эдиле. Юйден тышына берген ырыс окъуна болгъанды.

Россейде белгили магнат, сют заводларын кёп жерледе тутхан Бландов 1908 жылда гыпы айранны чыгъарып башларгъа умут этеди. Нарсана тийресинде уа аны бишлакъ заводу бар эди. Ол ары кесини ишчисин Ирина Сахарованы жибергенди. Экисини да жашырын умутлары болгъанды гыпы айранны этер амалын къарачайлыладан билирге. Сахарова Нарсанагъа келип, бир-эки адам бла ол тийреде жашагъан къарачайлы Байчораланы Бекмырзагъа къонакъгъа барады. Бий аланы ариу кёреди, сыйлайды. Алай гыпы айранны этер амалын а сылтау этип айтмайды. Ирина артха, Нарсанагъа кетип бара бийни адамлары аны Байчор улугъа урлап къачырадыла. Алай Ирина анда къалыргъа ыразылыкъ бермейди, Бекмырзаны иши уа сюдге тюшеди. Бийге тышындан келген адамны урлагъанса деп дау этедиле эмда ишин сюдде сюзюп башлайдыла. Ирина уа Бекмырзагъа гыпы айранны этер амалын айтса, этген терслигин кечеригин ангылатады. Бий анга хау дейди, соргъанына жууап да, гыпыны 10 фунт (4 кг.) урлугъун да берип башына эркин болады.

Ма алай бла бу айранны жарашдырыу амалы Москвагъа кетеди, кёп да бармай аны ара шахарны тюкенлеринде сатылып башлайдыла. Ызы бла хапары саулай Россейге жайылады, талай замандан а аны башха шахарлада, артда уа аз-аздан тыш къыраллада да чыгъарып тебирейдиле. Ма ол кезиуледен башлап, Къарачай-Малкъар халкъны гыпы айраны битеу дуниягъа «кефир» деген ат бла белгили болгъанды.

Бу тарыхха кирген керти хапарды. Кефир деген сёз да тюрк сёздю, деп, алимле бир аууздан айтадыла. Ала белгилегеннге кёре, гыпыгъа Къарачайда, Малкъарда да «кеф айран», «кефли айран» деучю эдиле. Нек дегенде, ол юч кюн тургъандан сора аз-маз къайнайды, анда тёрт процент алкоголь болады. Алай бла кеф айран деген ат орус тилде, бир талай харфла жутулгъандан сора, тап айтырча «кефир» деген сёз болгъанды.

Кавказда бир-бир миллетле гыпыны кеслерине тартыргъа кюрешгенлерин эслеп, аллай хапарла болмаз ючюн кёп къыраллада аты айтылгъан алим, къарачайлы Текеланы Алимурат анга эмда айранларыбызны башха тюрлюлерине патент алгъан эди. Аны бла анга киши да дау этмезча, керти иесине – кесибизни халкъыбызгъа -къайтаргъанды. Бу ишге белгили къарачайлы алим Шаманланы Ибрагим да иги къошумчулукъ этген эди.

Улбашланы Мурат хазырлагъанды.