Барыбыз да билгенликден, бюгюнлюкде  Окъуучуланы битеуроссей дерс олимпиадаларыны къырал даражалы уруму къыстау бардырылгъан кезиудю.  Белгилисича, ол  башха-башха  регионлада  бир тюрлю энчи предметледен  бардырылады. Аллай жумуш а Нальчикде эм алгъа 2021 жылда башланнганды эмда саулай да къыралны жер-жерлеринден айырмалы сабийле «Сириус» космос программаны ахыр урумуна мында жыйылгъан  эдиле. Бу кюнледе да бизни республика  сагъынылгъан олимпиаданы башха-башха  регионлада  географиядан биринчи жерле алгъан школчуларына кезиулю  кере къонакъбай болгъанды. Алай бла Къабарты-Малкъаргъа  тогъузунчу-онбиринчи класслагъа жюрюген 300 чакълы окъуучу келгенди.

Олимпиада «Кюн шахар» сабий  чыгъармачылыкъ  академияны  мурдорунда Энейланы Тимур  атлы  хунерлилени  баямлагъан эмда алагъа  тутхучлулукъ этген «Антарес» арасында бардырылгъанды. Беш кюнню ичинде жашла бла къызла теория эмда практика жаны бла билимлерин баямлагъандыла.

Школчула Къабарты-Малкъарда тургъан  кюнлеринде, олимпиадагъа  къатышханларындан тышында да, республикабызны тарых магъаналы, тамаша  табийгъаты бла  айтыла келген жерлерине экскурсиялагъа баргъандыла.

Сёз ючюн, география дерсни иги билген сабийле ВСОШ-ну маданият эмда патриотлукъ  бёлюмлерини  чеклеринде Нальчикни солуу эмда культура  паркында «Ёмюрлюк отда» да болгъандыла.  Жашла бла къызла  фашизмни хорлагъан ветеранланы  суратлары бла  келгендиле ары эмда «Реквиемден» юзюклени, назмула да окъугъандыла. «Встанем» деген жырны Имран Тхакахов айтханды.

Эришиу, белгилегенибизча, беш кюнню ичинде бардырылгъанды. Аны себепли окъуучула теориялы ишлерин тамамлай тургъан кезиуледе аланы  устазларына да тюрлю-тюрлю тюбешиуле  къуралгъандыла. Ала «Орус география обществону» КъМР-де башчысы  Оксана Карашева, гидле Максим  Пушкарёв, Дарья Фролова бла да тюбешгендиле. Къонакълагъа  «Заоблачный фронт. Битва за Эльбрус» атлы фильмни да кёргюзтгендиле.

Олимпиаданы экинчи кюнюнде уа, аны теориялы заманы бошалгъандан сора, къонакъланы Чегем районнга элтгендиле. Анда уа ала ёмюрледен да ариулукълары бла айтыла келген чучхурла  кертиси бла да тамаша болгъанларын ёз кёзлери бла кёргендиле, тауларыбызны  деменгиликлерине  сюйюннгендиле. Къонакъланы асламысы бу жерлеге биринчи кере келгенлерин да айтхандыла.

Сабийлеге уа эришиу юч тюрлю урумгъа  бёлюннгенин  белгилегенбиз. Аны теориялы кезиулеринде ала  олтуруп жазыу этген эселе,  практикалы бёлюмлеринде уа  жерлерибизни, сууларыбызны  юслеринден  билимлерин да  ачыкъларгъа керек болгъандыла. Алай бла ала Черек  районнга къонакъ болгъан кюнлеринде окъуучуланы  къолларына не  телефонлары неда  башха  тюрлю гаджетлери берилмегендиле. Алагъа жаланда компасла,  къагъытла эмда къаламла эркин этилгендиле.

Автобусда окъуна ол кюн сёз темагъа тийишлиликде баргъанды. Ала ол неда бу жерден, ажашып  къалмай, артха  къалай чыгъаргъа боллугъун, мында ёсген  алмаланы  тюрлюлерин окъуна эслерине  тюшюргендиле.  Бу жумуш а алагъа олимпиаданы эндиги – ёзендеги –  урумун тынчлыкълы ётер ючюн керек болгъанды.

Тохташдырылгъан жерге  жетгенлеринде уа, жашлагъа бла къызлагъа жолну  кёргюзтген  къагъытла бла эсгертиуле  юлешиннгендиле.  Алай бла практикалы – ёзендеги –  кезиу да башланнганды. Ол а Черек районну Аушигер элинде озгъанын белгилерчады, ма аны ючюн эслерине  салгъандыла сабийлеге бизни республиканы татыулу алмаларыны  сортларыны  атларын да. Бу элде аны терек бахчаларында болуп, тирлик къалай  алыннганы бла  шагъырейленнгендиле. Бу жумуш бла байламлы кеслери билгенни эмда элни жери, география кёз  къарам бла айтханда, къалай  къуралгъаны эмда таза суу бла  байламлы да мында болумну къалай  ангылагъанларына дери да  хапарлагъандыла.

Ызы бла уа, ол кюн окъуна  къонакъла  Аушигерни битеулю билим берген орта школунда болгъандыла.  Белгилисича,  мектеп бюгюнлюкде Совет Союзну Жигитлери  къарындашла Кубати бла Кабард  Кардановланы экисини да атын жюрютеди. Арбазда аланы эсгертмелери да бардыла.  Мында уа ала школчула бла бирге, совет халкъны Уллу Ата журт урушда Хорламына атап, мектепни тийресиндеги жангы аллеяда 80 терекчикни орнатхандыла.

Андан сора да, бу элни тийресинде адамланы  саулукъландыргъан сууну барлыгъы экскурсияны, жаланда  солуу- маданият жаны бла угъай,  илму жаны бла да  байыкъландыргъанды. Черек сууну  жагъасында уа  сабийле энчи  геология къурамларына тийишлиликде Кавказны къая ташларыны тюрлюлерини юсюнден  хапарлагъандыла.

Алайда уа аны ючюн деп, алагъа «ташлы терек бахча» да къуралгъанды. Жашла бла къызла география жаны бла  билимлерин да ачыкълай, черек ташланы штангенциркуль бла  ёнчелеп, тинтип, аланы  ол неда бу  тюрлюлеринден болгъанларыны юсюнден айтыргъа керек  болгъандыла.  Географла  былайдан узакъ болмай орналгъан  гидроэлектростанцияны элни хауа болумуна хатасыны-хайырыны юсюнден да хапарлагъандыла.

Аны бла да чекленмей,  къонакъла ол кюн Чирик кёлледе болургъа заман тапхандыла. Мында,  табийгъатха  тамашагъа  къалгъанларындан сора да, ала  тёгерекни тойгъа-оюннга  бургъандыла.

Олимпиаданы  тёртюнчю  кюнюнде уа, тест ишлени  тамамлауну ахыр уруму озуп,  окъуучуланы  республиканы эм уллу  ёхтемлиги  орналгъан жерге, Минги тауну тийресине элтирге да онг чыкъгъанды.  Регионубузну  эм ахшы гидлери уа бу жолоучулукъ  сабийлеге бла аланы насийхатчыларына  бютюнда сейир  кёрюнюрча, алай  къурагъандыла кеслерини ишлерин.

Ала  къонакълагъа Уллу Ата журт урушну  кезиуюнде  былайлада баргъан  къаты сермешни, Владимир Высоцкийни Тегенеклиде музейини, Тырныауузну тарыхыны, Быллымны  хобустасыны  айырмалылыгъыны, дагъыда кёп башха затланы юслеринден айтхандыла.

Айхай да, Минги тауну ёз  кёзлери бла кёрюрге жашау алагъа насып берген, узакъдан келген сабийлеге – ол жолоучулукъ  кертиси бла да  зауукълукъ эди. Мында ала таулу хычинлени, тау балны, кырдык чайны татыуларын дагъыда бир кере  сезгенлери бла бирге, хар кёрген затларына  профессионал кёз къарамгъа тийишлиликде багъа берирге да керек  болгъандыла. Санкт-Петербургдан келген Михаил а: «Минги тауну суратда кёргенинг бла аны кесин  кёргенинг – ол  сезимни  тенглешдирир кибик да  тюйюлдю. Географиядан ВСОШ-ну къырал даражалы уруму КъМР-де  къуралгъанына бак ыразы болгъанма. Мында ёсюп келгенлеге география жаны бла нени да юйретирча хар  затыгъыз – сууугъуз, тауугъуз, ташыгъыз, кырдыгыгъыз да бардыла», - дегенди.

Белгилегенибизча, быллай тюбешиуле  регионубузда эндиге дери да бола келгендиле. Сёз ючюн, 2023 жылда КъМР-ге ОБЖ дерсден эришиуде хорлагъан окъуучула аны ахыр урумуна келген эдиле. Былтыр а Нальчикде эм къыйын дерследен биринден – экологиядан – кеслерини  республикаларында биринчи жерлени алгъанла жыйылгъан эдиле. Алай бла Окъуучуланы битеуроссей дерс олимпиадаларыны ахыр, башхача айтханда уа, къарыл даражалы  урумларын мында къурау ахшы тёреге айлана барады.

Быйыл Къабарты-Малкъардан да географияны ахыр кезиуюне алтаулан  къатышхандыла. Аладан бири Къулбайланы Алийди. Ол «Кюн шахар» академияны окъуучусуду. Барыбыз да билгенликден, быллай даражада хорлам болдургъан сабийле профильли бийик окъуу юйлеге, ол санда  къыралыбызны эм даражалы вузларына да, сынаула бермей кирликдиле. Алай эсе да, хар  окъуучуну жетишими ол жаланда аны энчи  кесиники болуп къалмай, аны бла бирге билим берген устазыны усталыкъ даражасын, жюрюген мектебинде окъутуу-юйретиу жаны бла иш къалай къуралгъанын да ачыкълагъан шартладан бириди. Бютюнда  финалистлени эришиуге хазырлыкъ даражаларына Москваны, Санк-Петербургну, Удмуртияны белгили  вузларыны  айтхылыкъ алимлери бла  устазлары багъа  салгъанларын эсге алсакъ.

Олимпиаданы  къууанчлы жабылыуу уа республиканы кёп  профильли  гимназиясында байрам халда  ётгенди. Анга  къатышханланы уа КъМР-ни  Жарыкъландырыу эмда илму  министерствосуну  къуллукъчулары, башха  ведомстволаны келечилери, жырчыларыбыз, тепсеу коллективлерибиз да  алгъышлагъандыла.

ВСОШ-ну  география дерсден эришиуюню къырал даражалы бёлюмюнде аны  эсеплерине  тийишлиликде Санк-Петербургдан келген окъуучу Екатерина Федичева хорлагъаннга саналгъанды. Ол МГУ-ну  геология факультетине окъургъа  кирирге сюйгенин айтханды. Къабарты-Малкъарны  ачыкъ ниетли,  адамларына ыразылыгъын да билдирип, бу  тамаша жерлеге дайым да  къайтханлай турлугъун да  къатлагъанды.

Мокъаланы Зухура.