Газетибизде таулуланы адет-намыс жюрюте билиулери бла байламлы аслам материал жазылады. Аланы авторлары бизни хурметли, сыйлы адамларыбыздыла. Окъуучубуз, эгечибиз Улбашланы Саниятны да ол жаны бла материалларын сюйюп басмалагъанлай тургъанбыз. Бу жол да аны малкъарлы жашланы адет-тёре тута билгенлерини, аланы адеплерини юсюнден алгъын жазып жиберген материалын эсибизге салабыз.

Биринчиден, жашны атасына, анасына, къартлагъа намыс берирге юйретгендиле. Таматаны олтургъан жерине барып олтурмазгъа, таматагъа туруп жер берирге да. «Малны окъуна урма, ачытма, итни окъуна сынсытма – тили жокъду, гюняхды», - дегендиле. Урламазгъа, киши малына сугъанакълыкъ этмезге юйретгендиле.

Дини башхады деп, адамны сындырмазгъа юйретгендиле. Аллах бирди, хар бир халкъ атын башха айтханлыкъгъа дегендиле. Кишини ыспассыз этип сёлешме – ол да бир жорукъ. Кишини ырысхысына зарланма, зарлыкъдан аман зат жокъду, дегендиле къартла. Элде болушургъа керекли къарт, къарыусуз болса, жашла жыйлып, анга чалгъы чалгъандыла, биченин юйюне келтиргендиле. Хунасын, юйюню тозурагъан жерин къалагъандыла. Уллайгъан адамны ауур жюгюн арбазына дери жетдиргендиле.

Къонакъ келсе, чабып, атындан тюшерге болушхандыла, атына аш салгъандыла, суу ичиргендиле. Келген къонакъгъа айран бергендиле. Хант къангада олтургъан атасы бла къонакъгъа жаш шапалыкъ этгенди. Юйде улан болса, эр кишиле олтургъан жерде шапалыкъ юйню уланы этгенди. Болмаса, эгечден, къарындашдан туугъан жаш этгенди.

Тиширыу хапаргъа къошулмагъанды, хант хазырлагъанды. Жашы аны къонакъгъа элтгенди. Эрсиз тиширыуда, билмей, жолоучу кече къалыргъа тилесе, тиширыу не къарындашын, не жууугъун чакъыргъанды. Ол а, болумгъа кёре, не кесини юйюне элтгенди къонакъны, не уа анга эгечини юйюнде къонакъбайлыкъ этгенди. Къонакъны тынчайтып, кеси да ол юйде къалгъанды. Дертден къачып ыннаны юйюне кирген жаш сау къалгъанды. Аллай адамгъа тиерге жарамагъанды. Ол угъай эсенг, къарт амма эки тукъумну жарашдырыргъа болушханды.

Жаш таматалагъа сёз къошмагъанды, ортагъа кирип, ушакъларын бузмагъанды. Жаш шапалыкъ этгенде таматалагъа сырты бла, айланмагъанды. Жаш, байны, бийни жашы болса да, жарлы тиширыуну неда къартны намысын сындырмагъанды. Къулуна аман болгъан бийни, байны хиликкя этгендиле, асылсыз адамгъа санагъандыла.

 Тойда, оюнда боза ичип, кесин эриши жюрютюрге жарамагъанды. Хант къангадан заманында тура билгендиле. Таулу халкъны жашлары жут болмагъандыла. «Хант къангадан заманында тура билген да кишиликди», - деп болгъандыла буруннгу къартла. Тойлада жашла къызланы намысларын бек кётюргендиле. Тепсей туруп, бармакъларын жаяргъа жарамагъанды. Ол тепсеген къызны намысына ушамагъанды. Тепсей туруп, къызны, ариу сюзюлюрге къоймай, абызыратыргъа жарамагъанды. Къызны, тепсеп бошагъандан сора, къалайдан тепсерге чакъыргъан эсе да, алайгъа къайтарыргъа керек болгъанды. Онг къолун жюрегине салып, баш ургъанды къызгъа. Эриши лакъырда этерге жарамагъанды.

Абезеххе баргъанда болмаса, къызгъа къолу бла тиерге эркинлиги болмагъанды. Бу тепсеуде жаш адамла бир бирлерине кёллерин ачхандыла, белгиге алтын не кюмюш жюзюк, неда инжи бла сырылгъан къол жаулукъ бергендиле. Жаш къызны къачырса, къызны жууукъларына ол белгини кёргюзтюп, алай жарашхандыла.

Къатын аллыкъ жаш бёркюн бир жанлы кийгенди. Жаш сюйген къызы бла жашырын тюбеген адет болмагъанды. Къызны эгешчиги не гитче къарындашчыгъы, неда келинчиклери, неда къыз нёгери узакъ болмай, къатларында тургъанды. Бирде жашны эгечи болгъанды къызгъа келечи. Кезлеу къатында тюбешгендиле кёбюсюнде. Жаш, сёз башлар ючюн, къыздан суу тилегенди ичерге.

 Жаш эгечине ышаннганча, кишиге да ышанмагъанды. Эгечин эркелетгенди. Эгечи эрге барса, андан туугъан жашха: «Эгечден туугъан», - деп, бек эркелетгенди. Жаш да: «Анамы къарындашы», - деп бек кётюргенди, намыс бергенди.

Жаш кеси сюймеген къызны къачыргъан адет къарачайлылада бла малкъарлылада аз болгъанды, жюрюмегенди. Къатын алгъан жаш, жууукъларына намыс этип, бир ауукъ заманны болуш юйде тургъанды. Жангы юй бийчесине уа кече белинде жашырын келип болгъанды. Бир ауукъ заманны ныгъыш къартлагъа кёрюнмегенди. Къатын алгъан жаш кесини тоюнда тепсеген адет болмагъанды. Къызгъа, жашха да кеси ёз тойларында тепсеген намыссызгъа саналгъанды. Къартланы къатында жаш юй бийчеси бла ушакъ этмегенди, эркелетмегенди.

Сабий тууса уа, ата-анасыны къатында сабийин эркелетмегенди жаш, къоюнуна алмагъанды. Отоуда, кёзден ташада болмаса. Юй бийчеси бла ары-бери барыргъа тюшсе, жаш аны аллында баргъанды. Бурун таулуну душманы кёп эди. Эр киши къоркъуулу жерледе юйдегисин, сабийин да къорургъа хазыр болуп тургъанды.

 Жаш адам таматаны къолун эки къолу бла тутханды. Ол намыс бергеннге саналгъанды. Чалгъы чалып бошагъан жаш, чала тургъан адамны юсю бла озуп кетмей, анга болушханды. Ол жууугъу, къоншусу тюйюл эсе да, адет алай болгъанды. Къарачайда, Малкъарда уучу жашла кёп болгъандыла. Ала къуру жугъутурлагъа уугъа жюрюмегендиле. Жашла уудан бёденеле, жумарукъла, жаз тауукъла да келтиргендиле. Уудан келе, алларына не сабий, не тиширыу тюбесе, къанатлыларындан юлюш этгендиле. Жугъутур тюшюрселе да, къоншулагъа юлюш бергендиле. Элде къоншугъа, къарыусузгъа, ауругъан адамгъа юлюш чыгъаргъандыла.

Керексизге уа кийик ёлтюрмегендиле. Апсатыдан, аны къызыны къаргъышындан да къоркъгъандыла. Атлы жашла элге жетселе, суху кирмей, атларындан тюшюп, аланы адеж тутуп, алай киргендиле. Тюйюше тургъан жашла уллайгъан адамны не тиширыуну, жаш сабийни кёрселе, тюйюшню тохтатхандыла, неда тутушханча этгендиле – туурада тюйюшген уллу намыссызлыкъ эди.

Элде юй ишлеген болса, жаш тёлю, жыйын болуп, изеуге баргъанды. Малкъарлыланы буруннгу юйлерине, хуналарына къарасанг, таулуланы кючлерине, хунерлерине сейир-тамаша боласа. Къайсы халкъны адамы болса да, элни озуп баргъан жолоучугъа туруп, намыс этгендиле. Саламын алгъандыла. Къонакъбайлыкъ этерге сюйгенлерин билдиргендиле. Юйден суусап, айран чыгъаргъандыла.

Къарачайлы, малкъарлы жашла намысны билген, кишини намысын сындырмагъан, жууаш, огъурлу уланла болгъаныла. Алай аланы намыслары бла ойнаргъа базыннганла чыкъсала, кеслерин терк танытхандыла. Артыкълыкъны кечмегендиле кишиге да. Ойнай да, ишлей да, уруш эте да билгендиле ала. Андан айтылгъанды былай да: «Таулу киши жетген кюнде жетеуленнге баз болур!»

Материалгъа сурат Байсыланы Ахматны жыйымдыгъындан алыннганды.