Астрономхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, щыблэм и теплъэ зэхуэмыдэхэм, ди планетэм и мызакъуэу, Дыгъэм къедза адрей уафэщIхэми, псалъэм папщIэ, Ураным, Венерэм, Сатурным, Юпитерым, нэгъуэщIхэми уащрихьэлIэнущ.
Ди планетэм щыпсэухэм я гугъу тщIымэ, куэдым я дежкIэ нэрылъагъущ щыблэр къэхъукъащIэ узыгъэпIейтейуэ, узыгъэгузавэу зэрыщытыр. Уегупсысмэ, и щхьэусыгъуэри зэхэщIыкIыгъуейкъым - идз удыныр къызэрымыкIуэу зэрыхьэлъэрщ, зэрышынагъуэрщ. Апхуэдэу щыт пэтми, щыблэм и къэхъукIэ - и зэхэлъыкIэр зыхуэдэр еджагъэшхуэхэм, иджырей щIэныгъэм дапхуэдизу зимыужьами, и кIэм нэсу яхузэхэгъэкIкъым.
Дызэрыщыгъуазэщи, уэшхышхуэм уэри щыблэри къыщыдэкIуэ къохъу. Иужьрейм «емынэ-унэу» къыдэхъея мафIэм мэзхэр зэтрегъасхьэ, жылагъуэр электрокъарукIэ къызэзыгъэпэщ ухуэныгъэ абрагъуэхэр зэтрекъутэ. КъэхъукъащIэ шынагъуэр нэхъ зыхуэлъэхэм ящыщщ жыгышхуэхэр, псым тет кхъухьхэр, уэгум ит кхъухьлъатэхэр, бгылъэ промышленностым и IэнатIэхэр, унэ лъагэхэр, тхыдэм и щIэин чэщанэхэр. Щыблэм цIыхухэри щиукI куэдрэ къохъу. Пшэ электричествэм нэхъ зыкъызэригъэлъагъуэ теплъэ шынагъуэу икIи къызэрымыкIуэу дэ дызыщыгъуазэр, «электрод» жыхуаIэ Iэмэпсыми хуэмейуэ, хьэуам гъуэгуанэ кIыхь щызыкIу щыблэшэрщ.
КъэщIыгъэ телъыджэм напIэзыпIэм идз удыныр икъукIэ инщ – физикэ щIэныгъэм и пщалъэкIэ къыжытIэмэ, вольт мелуани 100-м ноблагъэ. МафIэсми нимыгъэсу, щыблэм унэ зэтетхэр, кхъухьхэр, члисэхэр щызэтриуд, щызэтригъэщащэ куэдрэ къэхъуащ. Абы зэрихьэ лъэщагъыр, языныкъуэхэм деж, киловатт мелардым ноблагъэ. Идз удыным электричествэу хэтыр зыхуэдизыр къызэрабж Iэмэпсымэ щыIэщи, абыкIэ къахута ток нэхъ ин дыдэр ампер мин 26-м ноблагъэ. 
КъызэрабжамкIэ, илъэсым къриубыдэу ди планетэм, ику иту, уафэгъуагъуэ уэшхыу мелуан I6 хуэдиз къыщошх, абы щыщу зы дакъикъэм 1800-рэ хуозэ, щыблэм секунд къэс 100-м нэблагъэ зыкъыщредзых. ЩIыпIэ куэдым уафэгъуагъуэ уэшх къыщыхъейр щыхуабэ лъэхъэнэрщ, ауэ языныкъуэ хы Iуфэхэр щIымахуэми уэлбанэрилэщ. Къуршхэми уафэгъуагъуэ уэшхыр щоятэ, уафэхъуэпскIри куэдкIэ щынэхъыбэщ. 
Зи гугъу тщIы къэщIыгъэм нэхъ зыкъыщызэщIищIэр шэджагъуэ нэужьырщ. ИщхъэрэкIэ щыIэ ди хэгъэгухэм уафэгъуагъуэ уэшхыр зэрыщекIуэкIыр зы сыхьэт, нэхъыбэ дыдэу сыхьэтиплI нэблагъэщ. АрщхьэкIэ, тропик щIыпIэу Африкэ хуэдэхэм сыхьэт 13-кIэ уафэгъуагъуэ уэшхыр щымыувыIи къохъу. 
Уэшхзехьэ пшэ Iувхэр я теплъэкIэ ебгъэщхьынущ Iуащхьэхэм, чэщанэхэм е, нэхъ мащIэрауэ, гъукIэ сыджхэм. Пшащхьэхэм я щыгур кIагъэпшагъэ гуэрым щIихъума хуэдэущ зэрыплъагъур. Я лъащIэр, ар езы къес-къешххэр къызыхэкI я Iыхьэрщ, теплъэ убзыхуа зимыIэ фIыцIагъэ Iувщ. Уэшхылъэ пшэ гуэрэнхэм я щхьэкIэхэм километри 8-I5 хуэдизкIэ щIым зыщхьэщаIэтыкI, я лъащIэхэм - километр 0,5-3,5 хуэдизкIэ. 
Пшэм хэт псыIагъэм, ткIуанэ жьгъей щIыIэпсхэм къыщыщIэдзауэ мыл кIанэхэм я деж щыщIитIыкIыжу, щытыкIэ зэмылIэужьыгъуэхэр къещтэ. Ауэ щыхъукIи, уэшхышхуэ къригъэжьа - зэман кIэщIым къриубыдэу пшэм псыуэ тонн мини I00-м щIигъу къызэрыхэжынум зыхуэгъэхьэзыр! ЗэрыгурыIуэгъуэщи, апхуэдиз зи куэдагъ псыIагъэр пшэм щызэтезыIыгъэ къарур къызэрымыкIуэу инщ.
ЩIы щхьэфэм къыщежьэу къащIэпщэ жьапщэм къищынэмыщIа, ткIуэпсхэмрэ мыл кIанэхэмрэ пшэм щызэтезыIыгъэ къаруушхуэщ электричествэр. Ар къыхокI пшэ лъащIэмрэ пшэ щыгумрэ щызэхэухуэна ткIуэпсхэм я зэщIэузэдэкIэр зэрызэтемыхуэмрэ абдежым малъхъэдис губгъуэшхуэ къызэрыщыхъумрэ. А къаруушхуэм уэгум щызэрызехьэ пкъыгъуэхэр зэрешалIэ. Къэгъэлъэгъуапхъэщ, пшэм къыщежьэ Iуэхугъуэ псори - къешх уэшхым и куэдагъыр, къех уэм и хьэлъагъыр, уафэхъуэпскIхэм я бжыгъэр – зыр адрейм зэрелъытар. Псалъэм папщIэ, уафэхъуэпскIхэр нэхъыбэху, уэхэм я инагъымрэ я куэдагъымрэ хохъуэ.
АтIэми, а псом щымыгъуазэ цIыхум дежкIэ гурыIуэгъуейщ псы ткIуэпсхэмрэ мыл кIанэ цIыкIухэмрэ фIэкIа зыхэмылъ пшэм апхуэдиз зи лъэщагъ электричествэ щIыхэтри, километр зыбжанэ зи кIыхьагъ щыблэшэр дунейм къызэрытригъэхьэ щIыкIэри. 
Пшэ кIуэцIым уэ кIанэхэм къыщыунэхун щыщIадзэр абы щыщыIэ электричествэм и къарур зы мардэ гуэрым щхьэдэха иужькIэщ, икIи уэр пшэм къызэрыщыхъум и хуабжьагъыр абы къыхэбыргъукI малъхъэдис (электромагнит) къарур зыхуэдэм елъытащ. 
Уэшхылъэ пшэ Iувхэм щызэпхыукI уафэхъуэпскIхэм я бжыгъэр зы дакъикъэм къриубыдэу 18 - 20-м нэблэгъамэ, геофизикэ щIэныгъэм къызэригъэлъагъуэмкIэ, апхуэдэхэм уэ къызэрызыхаутIыпщыкIынум шэч къытумыхьэми хъунущ.    

КЪУМАХУЭ Аслъэн.