ЮНЕСКО зэгухьэныгъэм Фэеплъхэмрэ щIыпIэ хьэ­лэмэтхэмрэ хъумэнымкIэ и дунейпсо чэнджэщым (со­ветым) и ассамблеем ­(ИКОМОС) 1982 гъэм ири-гъэ­кIуэкIа и зэIущIэм къыщищтащ «Тхыдэ мыхьэнэ зиIэ щIыпIэхэм дахуэвгъэсакъ» псалъэхэр зи пэджэж махуэр гъэ къэс гъэ­лъэ­пIэным теухуа унафэр. 

ИлъэситI нэхъ дэмыкIыу абы къыкIэлъыкIуащ жыла­гъуэм щэнхабзэм и щIэин щIы­пIэхэмрэ фэеплъхэмрэ гу­лъытэ хэха щыхуащI махуэр 1984 гъэм къыщыщIэдзауэ мэлыжьыхьым и 18-м дуней псом зэрыщагъэлъапIэр.
ИКОМОС IуэхущIапIэр 1965 гъэм къызэрагъэпэщащ. Ар зи лэжьыгъэм фIыуэ хэ­зы­щIыкI, къэрали 134-м щыщ щIэныгъэлI-IэщIагъэлI мин 12-м нэб­лагъэмрэ хэгъэгу ­зэ­хуаку щIэ­ныгъэ комитету 33-мрэ (гъэ блэк­Iам тет­щIыхьмэ) зэзышалIэ зэгу­хьэныгъэщ. Абы и лэ­жьыгъэр хуэунэтIащ Фэеплъ­хэмрэ тхы­дэ мыхьэнэ зиIэ ­щIы­пIэ хьэ­лэмэтхэмрэ хъу­мэнымрэ къэгъэщIэ­рэщIэ­жы­нымкIэ къэ­рал зэхуаку зэгу­хьэныгъэм (Венецианская хартия) 1964 гъэм къыщащта ­унэ­тIыныгъэ-тегъэщIапIэхэр гъа­­щIэм щып­­хыгъэкIыным. 

Сыт хыхьэр?

Щэнхабзэ щIэину къалъы­тэхэм ящыщщ архитек­ту­рэм­рэ скульптурэмкIэ фэеплъ­хэр, ижь-ижьыж лъэхъэнэ-хэм дунейм тета цIыхухэм псэупIэ папщIэу къагъэсэбэпа бгъуэн­щIагъыжьхэр, абыхэм я блынхэм тращIыхьа су­рэтхэмрэ традза тхыпхъэ­щIыпхъэхэмрэ. А лIэужьы­гъуэм хохьэ тхыдэ, эстетикэ, этнологие, антропологие я лъэныкъуэкIэ зыхуэдэ щы­-мы­Iэу къахута языныкъуэ щIы­налъэхэри, цIыхуми щIы­уэпсми я зэхуэдэ «Iэдакъэ­щIэкIыу» къалъытэхэри. 
Дыкъэзыухъуреихь дунейм къызэринэкIа и щIэинщ зи дахагъэкIэ ямылейуэ узыIэ­пызышэ щIыпIэхэри, кIуэ­ды­жыпэным нэса псэущхьэ­хэмрэ къэкIыгъэхэмрэ уа­- щы­хуэзэ мэзгъэфIэнхэу биологие щIэныгъэм дежкIэ щхьэ­­пэхэри. 

БлэкIам дриплъэжу

Тхыдэ мыхьэнэ зиIэ Iуащ­хьэхэм, къалэжьхэм, кхъэ­лъахэхэм цIыхубэ хозяйствэм ехьэлIа хуэIухуэщIэхэр ще­мыгъэкIуэкIыным, абыхэм ­гъавэ щемыгъэщIэным хуэгъэза унафэ 1924 гъэм ­СССР-м ЩIэныгъэ IуэхухэмкIэ и цIыхубэ комиссариатым къыдигъэкIауэ щытащ. Ауэ илъэсипщI дэкIри, 1934 гъэм, къэралым хозяйствэ ухуэ­ныгъэхэм зэрызыщраубгъуам къыхэкIыу, япэрейр нэхъ ямыгъэзэщIэж хъуат. 
1976 гъэм Совет Союзым тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ я фэ­­еплъхэр хъумэнымрэ ахэр къызэрыбгъэсэбэп   хъуну щIы­­кIэмрэ теухуа уна­фэ къы­щащ­тащ. Ауэ, ди жагъуэ зэры­хъунщи, ар гъащIэм зэ­ры­щыхапщэ щIагъуэ щы­мыIэу нобэрей зэманым дыкъэсащ. КъызыхэкIым и  гугъу тщIымэ, хабзэм еба­къуэхэм ткIиягъ хэлъу яб­-гъэ­ды­хьэркъым, Iуэхугъуэ мыщ­хьэ­пэхэр зылэжьхэм яхуэгъэза унафэхэр ар зи пщэ ­дэлъ­хэм дахэ-дахэу ягъэза­­щIэркъым, темыкIыу иригъуа­зэри мащIэщ. Тхы­дэм пыщIа щIыпIэхэм, ­фэ­еплъхэм, мэз гуэрэн-      хэм, зэра­хуэфащэм хуэ­­дэу, ­щыс­­хьыркъым. «Абы­кIэ ­къуан­­шэ щыIэ?» - жыпIэрэ ущIэупщIэмэ, щыIэщ, ар­щ­хьэ­кIэ апхуэдэхэр жэуа- пым щрашалIэр зэзэмы­зэх­хэщ. 
ГъэщIэгъуэнкъэ, ауэ Европэм щыIэ къэралхэм абы и лъэныкъуэкIэ я Iуэху зыIутыр нэгъуэщIщ. Абыхэм блэкIам пщIэ зэрыхуащIым и щапхъэщ, тхыдэм и щIэину къалъытэ щIыпIэ дахэхэр, фэ- еп­лъ­­хэр зэрыщытам хуэдэу ди нэгу къызэрыщIагъэувэ­жы­ным зэрыхущIэкъури, щIытI лэжьыгъэхэр щрагъэ­кIуэкI щIыпIэхэр зэхэлъыкIэу яIам зэрыхуагъэкIуэжри. 
Псалъэм папщIэ, Инджы­лызым и ищхъэрэ лъэны­къуэмкIэ, «Iэпэ зылъамыгъэIэсам хуэдэу», нобэр ­къыздэсми щахъумащ зэкIэ­лъы­хьарэ Iуащхьэ лъагэу зэ­тет­хъуауэ тхыдэм къыпхыкIа «Адриан и къуэтIыхь» зыфIаща шытхыр. Ар километри 117-рэ зи кIыхьагъ щIы зэфэ­зэщым деж цIыху къарукIэ къыщаIэта блынщ, зэтрезыгъэтхъуауэ щытари Римым  и император Адриан Публийщ, и унафэ къыщIэмыувэ лъэпкъ­хэм къэралыгъуэ абрагъуэм и ищхъэрэ гъунапкъэхэр ящихъумэн папщIэ.

Зэрыхуэсакъыпхъэр къагурыгъэIуэн

Тхыдэм пыщIа щIыпIэ­хэмрэ фэеплъхэмрэ я махуэр хэзыгъэунэхукIахэм ­къалэн нэ­хъыщ­хьэу зы­хуагъэувыжар, зэрыгурыIуэ­гъуэщи, щэнхабзэм, щIы­уэпсым, блэкIам я щIэину дунейпсо мыхьэнэ зиIэхэм хуэсакъы­нымрэ хъу­мэ­нымкIэ лэжьыпхъэхэм ­жы­­лагъуэм гулъытэ нэхъыбэ ­хуегъэщIынырщ.
Мы махуэм ирагъэкIуэкI ­хабзэщ дяпэ итахэм щэнхабзэм и щIэину къытхуагъэнахэр хъумэн зэрыхуейм щы­тепсэлъыхь зэхыхьэхэр, экологхэр щызэIущIэ конфе-ренц­хэр, тхыдэм пыщIа сурэтхэм я гъэлъэгъуэныгъэ­хэр. Уеблэмэ зи гугъу тщIы Iуэхур дэзыIыгъхэм языны­къуэ музейхэм цIыхухэр пщIэншэу щIагъэхьэ, адрей махуэхэм зэхуэщIа архитек­турэ комплексхэм я куэбжэхэр хузэ­Iуах. 
БыдапIэжь 

Адыгэхэм ди дежкIэ къед­гъэ­зэкIынщи, Хэкужьым тхы­дэ щIэину къыщытлъытэ ­хъуну щIыпIэхэр щымащIэкъым, ящыщ куэдыр зэ­рыщыта жыпхъэм имытыжу теплъаджэ дыдэ хъуами. «И щхьэусыгъуэр зэманрауэ пIэрэ зыхуэхьыпхъэр?» жы­фIэнкIэри хэтщ. Ари пэжщ, ауэ, фи фIэщ зэрыхъун, езы цIыхухэм къабгъэдэкI зэраныгъэр куэдкIэ нэхъыбэмэ!  Абы­кIэ щыхьэтщ пасэм псэуа тхыдэдж-лъахэхутэхэу дэ, ады­гэхэм, къыттетхыхьахэм къызэранэкIа я тхыгъэхэри... 
Мы Iуэхум ехьэлIауэ дэф­тэр­хэм дызыщрихьэлIэ сатырхэм ятетщIыхьмэ, тхыдэ фэеплъхэм зи зэраныгъэ нэхъ екIауэ къэлъытапхъэр ди лъэпкъэгъухэр аракъым, атIэ езы адыгэ-абазэ-убых-хэм я Хэкужь ябгынэн хуей щыхъум, абыхэм я пIэкIэ къэ­кIуа хэхэсхэу иужьым хэгъэ­рейуэ зыкъыщIезыгъэдзыжахэрщ. 
А псоми зэуэ я гугъу зэрыт­хуэ­мыщIынум къыхэкIыу, кIэ­щIу далъэIэсынщ ди къуэш Къэрэшей-Шэрджэсым ще­жэх Инжыдж ЦIыкIу и ны­джэм щхьэщыIэтыкIауэ къы­хуеплъых «Iэдииху» чэща­нэжьымрэ абы и теплъэкIи игъэзащIэу щыта и къалэнкIи хуагъэдэну (тхыдэджхэм къы­зэрыхутамкIэ) Псыжь и адрыщIкIэ щыдращIеяуэ бы­дапIэжь зыбжанэмрэ. Иужь­рейхэм ящыщу къагъуэты-жахэм, къызэрыхэдгъэщащи, къа­хэнэжар мащIэ дыдэщ. 
АтIэ, мы Iуэхум теухуауи дэф­­тэрхэр къэзытIэщIыж тхы­­­дэджхэм зэрыжаIэмкIэ, ди лъэпкъэгъухэм ящыщ куэ­дым яцIыху «Iэдииху» чэща­нэр ящыщ зыт хъыбаре­гъа­щIэ-плъыр ухуэныгъэжьу Псы­жьрэ Инжыджрэ я ны­джэ­хэм дащIыхьауэ щытахэм. 
Я ухуэкIэкIэ (архитектурэ и лъэныкъуэкIэ) зэщхьрэ кIап-сэ щIыкIэу укъуэдияуэ а псыхъуитIми я кIыхьагъкIэ щыд­ращIеяуэ щыта быдапIэжь­хэм, зэрыжытIащи, къахэнэжар мащIэ дыдэщ, кIуэ езы «Iэдииху» чэщанэм и гугъу дымыщIмэ (мыр нэхъ къы­щIызэтенауэ дэ къэтлъытэр   и Iэхэлъахэр ди лъэпкъэ­гъу­хэм ябгынэн хуей хъуами, илъэс 15 - 20-м къриубыдэу къызэрырагъэтIысхьэжам-  рэ езы быдапIэ цIыкIур лъа­гапIэ здынэсыгъуейм зэры­тетымрэщ. 
Апхуэдэкъым, ди жагъуэ зэрыхъунщи, «Iэдииху» едгъэщхьыну Псыжь адрыщIкIэ щаухуауэ щыта адрей быдапIэу плIым я Iуэху зыIутыр. ПсыхъуащхьэхэмкIэ къыщы­щIэддзэмэ, псом япэрауэ, ахэр къэрэшей къуажэхэу Хур­зукрэ абы куэдкIэ хуэнэ­хъ­ищхъэрэ иджырей Къызыл-къалэрэ (Къалэ плъыжь) деж зыкъыщызыIэтауэ щы­та-хэрщ, къинэмыщIауэ, Но­воиспра­в­нен­скэ жылэ цIы­кIум и гъунэгъу къуэладжэу урысхэм «Клевцовэ» зыфIащам щхьэщыт бжьэпэм ­тра­­щIы­­хьамрэ Армавир къалэм и Iэхэлъахэм «Тыгъуэнхэ я чэщанэ» жыхуаIэу щыIамрэщ...
Къэбэрдей-Балъкъэрыр къэт­щтэнщи, щэнхабзэ щIэин теп­лъэ зиIэ щIыпIэу мин бжыгъэ итщ. Абыхэм ящыщу       425-р къэрал тхылъхэм иратхащ, 76-р археологием и хъу­гъуэфIыгъуэщ, 321-р тхыдэм и щIэинщ, 40-р гъуазджэм пыщIащ, 74-р архитектурэм и къулеигъэщ. 

КЪУМАХУЭ  Аслъэн.