Черек ауузну бийик таулары, терен ауушлары, толу череклери эм къонакъбай адамлары битеу къыралда, андан тышында да белгилидиле. Сёз ючюн, Огъары Малкъаргъа Геляланы Ибрагимни жашы Чомайгъа Непалдан, Жангы Зеландиядан, Тюркден, башха къыралладан да келедиле къонакъла. Биз аны бла ич туризмни онгларыны, тау жерледе къонакъбайлыкъ айныгъаны бла тёрели мюлкню болумуну юслеринден ушакъ этгенбиз.
- Чомай, ушагъыбызны сиз алгъаракълада жазгъан китапдан башларгъа сюеме. Анда Черек ауузда битеу жерлени атларын жыйышдыргъансыз. Ол артыкъда магъаналы иш болгъанын айтыр кереклиси болмаз. Тинтиу ишни кенгертир муратыгъыз бармыды?
- Олтуруп, китап жазайым деген акъылым бир заманда да болмагъанды. Таулада айлана, таш, жер атланы биле, аладан бирлери шёндю тау тилде ангылашынмагъанларына тюшюннгенме. Сёз ючюн, Шауурдат, Хашхи, Чайнашхи, Ирциуашхи эмда алача башхала. Алай нек аталгъан болурла деп, сагъыш эте, сурай, излей, ма алай бла башлагъанма китапны. Ол 2016 жылда чыкъгъанды басмадан. Материалны уа 18 жыл ичинде жыйгъанма. Анда 200-ден артыкъ жер ат барды. Эрттегили атланы билген таматала сау къадарда жыйышдырылып, къагъытха тюшюргенибизни магъанасы уллуду, деп алай ангылайма.
Мен 27 жыл школда ишлегенме, биринчи билимим - филология, экинчиси география бла байламлыды. Шёндю Орус география биригиуге киреме. Аны айтханым, топонимикадан билимим барды.
Жарсыула энтта кёпдюле. Жерлени, сууланы атлары терс жазылып, алайлай карталагъа салынып къалгъандыла. Китапда кемчиликле ангылатылып, керти къалай болургъа кереклисини тизмеси барды. Сёз ючюн, «Урван-Уштулу» федерал жолну ишлетгенде, беш черекден ючюсюню аты терс жазылгъанды. Огъары Малкъарны администрациясы бла бирге Росавтодоргъа сёлешип, аланы артха къайтартханбыз.
Шёндю уа Чегем аууздан шартла жыйышдырама, ала асламдыла, Бызынгыдан азыракъдыла. Басхан ауузгъа кирмегенме, нек дегенде анда Къудайланы Мурат бу жумушла бла къаты кюрешеди: жерлени, сууланы суратха алып, атларын жазып, интернетде басмалайды.
Къабарты-Малкъарны, ызы бла уа Кавказны топонимикасын жыйышдырыр муратым барды. Жарсыугъа, тюрк атланы тюрлендире, кетере барадыла, мен акъыл этгенден, аланы сакъларгъа борчлубуз. Бир кюнню иши тюйюлдю, алай этерге уа керекди.
- Ич туризмни айнытыугъа уллу магъана, къыйын да салынады. Сиз а къалай сунасыз, ол бизни миллетге игимиди?
- Мен анга ыразыма. Малкъарда биринчи къонакъ юйню къурагъанма дерге боллукъду. Андан сора «Тау эл», «Караван» да ачылдыла. Мен башлагъанда, ким келлик сунаса деп, артыкъ ышаннган да этмегендиле.
Совет заманлада да туризмге эс бурулгъанды, бизни кёп адамларыбыз ишлегендиле ол жаны бла. Сёз ючюн, атамы къарындашы Геляланы Далхат туризм жаны бла комитетни башчысыны орунбасары болгъанды. Къырал бузулгъандан сора уа, адамланы арасы кенг болуп, халкъны Кавказ бла къоркъутуп, бизни бир жанына тюртюрге кюрешгендиле.
Ич туризмге сейир ёсгени бла къыралны тюрлю-тюрлю жерлеринден адамла бир бирни танып башлагъанбыз. Россей ариу, сейир жерлери бла байды: сюйсенг - тенгиз, тау, черек, башхасы да. Сомларыбызны Тюркде, Европада къоймай, ичинде жойгъаныбыз да экономикагъа игиди. Кавказгъа келгенле уа адет-тёрелерибизни кёредиле, сейирге къаладыла.
Алай бирлени туризмге кёз къарамлары кенг тюйюлдю. Машинагъа къой атып, бир жерде тохтап, аны союп, шишлик къуууруп къайтханча сунадыла солууну. Шёндю алай тюйюлдю: тышындан келгенле таугъа чыгъаргъа, жаяу айланыргъа, жангы жерлени кёрюрге сюедиле.
Республиканы бу жаны бла онглары алыкъа кереклисича хайырланылмайдыла. Санатор-курорт багъыу, бальнеология ишлейдиле, экскурсияла да бардыла.
Бюгюннгю турист тири солургъа сюеди, экстремал спортну сайлагъанла кёпдюле. Малкъаргъа бес-джампинг бла кюреширге келедиле. Лекоран къая бу спортха бек келишеди. Алай быйыл майда бушуулу иш болгъанды. Туман кюн алты экстремалдан бири жоюлгъанды. Андан сора уа бизни таулада бу спортну къоймай тохтагъандыла. Биз а бес-джампингни фестивалын къураргъа хазырлана тура эдик, ол жарсыудан сора тохтатдыкъ.
Мен акъыл этгенден, туризмни быллай тюрлюлери бла кюреширге сюйгенлеге тийишли закон керекди. Бес-джампингни сайлагъанланы саны ёсгенлей барады. Ала бери келгенде уа, жашагъан, аланы таулагъа чыгъаргъан, аш-суу бла жалчытхан да файдасыз къалмагъандыла.
Аллахутала бизге къанат бермегенди, алай Икарны заманындан да учаргъа умут этгенди адам. Бес-джампинг а айныйды. Алгъын сагъатха жюз километр терклик бла учхан эселе, шёндю уа юч жюзге жетгенди. Дунияда бизни спортчула, сёз ючюн, Валерий Розов, бир адамдан артха къалмайдыла. Низам болса, бизге да сюйюп келликдиле.
- Туризм кластер къураргъа айланнган кезиуледе, бир он-онбеш жыл мындан алгъа, тёрели мюлкюбюз, миллет тас боллукъду деп даулашла болгъан эдиле…
- Мен бир отоудан башлагъан эдим. Бюгюнлюкде уа 30 адам солурча жерим барды. Интернетде билдириу этмейме, солуп кетгенле, бир бирлерине айта, танышларын ашырадыла Малкъаргъа.
Тауда айланырча он маршрут да къуралгъанды. Ирциуашхи деген жерге жаланда жаяу барылады. Тёгерек асыры ариудан, туристле анга Патчахны жолу деп атагъандыла: чучхурла, черекни боюну, жаяу кёпюр… Бу трасса турист маршрутланы картасына кийирилгенди.
Туризм кластер дейсе. Алгъын Малкъарда мал тутмагъан бир юй болмагъанды. Шёндю уа, сёз ючюн, мени тийремде онбеш юйден бир юч-тёртюсю кюрешедиле мал бла. Ол туризм бла байламлы тюйюлдю.
Дуниягъа, заманнга кёре айныргъа, тюрленирге керекди миллет - бири мал туталады, башхасы туристлени жюрютеди, ючюнчюсю уа IT-технологияла бла кюрешеди.
Малкъаргъа тышындан адамла келгенлери бла бирге таулуланы къол усталыкълары да жангырып башлагъанды. Сёз ючюн, Црайланы Къанидат жамычыла, кийизле этеди. Анга туристлени элтиучюме. Бир кезиуде эшиу тохтагъан эди, алай энди уа тиширыуларыбызны къол къыйынлары барады, аз-кёп болса да. Ташдан, агъачдан сувенирле да этедиле, аланы да сюйюп аладыла. Сора кырдык чай, мырзай, халыуа, алача башха ашла да сатыладыла.
Малкъарны картофун, алмасын танымагъан болмаз. Таулу бишлакъны алыргъа да бек сюедиле. Ма жол юсюнде кёрлюксюз сют-бишлакъ сатылгъан жерни. Оразайланы Халимат эчкиле тутуп, бишлакъ, сют сатады. Мени Рязаньдан Бодягин деп бир иги нёгерим барды, ол ашыр бишлакъ, деп тилегенлей турады. Кёресиз, къаллай бир хайыр тюшеди туризмден.
- Кавказны башха регионлары бла байламлыкъла уа жюрютемисиз?
- Хау, сейирлери болгъан жашла бла Кавказны къонакъбай атын къайтарайыкъ деп, бирге ишлейбиз. Энтта «Сан трек тур» компания бла да ишлейме. Аланы «Юч аууш» программалары барды: Басхан, Чегем эм Черек. Манга келген къонакъла таулу халкъны миллет тёрелеринде этилген отоуда ауузланадыла. Ашны да юйде хазырлайбыз - ала кёре тургъанлай.
Къонакъланы китабы барды. Анда битеу дуниядан адамла къойгъандыла алгъышларын: Жангы Зеландиядан, Къытайдан, Кореядан, Непалдан, Франциядан, Италиядан, Тюркден, Ирандан, Азербайджандан, башха жерледен. Россейни регионларындан да бардыла. Якутланы ангыламазма деп тура эдим, сёлешгенде къыйыныракъды, жазгъанлары уа ангылашынады.
- Къонакъла файда келтиредиле, табийгъат а кётюраллыкъмыды аллай бир халкъны?
- Тышындан келгенле кир-кипчик къоймайдыла, ол угъай, башхаланы ызындан да жыядыла. Хар бирини биргесине машоклары барды, кёрген кирни кетермей къалмайдыла. Ол экология адеплиликди.
Жарсыугъа, республиканы адамларыны араларында табыладыла былхымсызла: жыйылдыла, ашадыла, ичдиле, къалгъан-къулгъанны къойдула да кетдиле. Артда уа тёгереги-башы бир кир эди, деп тарыгъадыла.
Хау, табийгъатха сакъ болургъа борчлубуз, алай мени эски эллерибизни болуму бек жарсытады. Хунадан хунагъа секире, хар кюнден бир ташны окъуна тюшюрселе, бир ненча жылдан аладан не зат къаллыкъды? Мен акъыл этгенден, эски элледе адам кесин къалай жюрютюрге кереклисин, не зат жарагъанын бла къалгъанын, къалайда тохтаргъа боллугъун белгилеп, низам кийирилирге керекди.
- Алгъаракълада Камчатканы министри бизге капеклерин санагъан, машокла ташыгъан турист керекмейди, деген эди. Сиз а къалай сунасыз: бай туристми керекди?
- Менде бир жер 700 сом турады, ингирде сыйлайма, дагъыда чай, кофе, бал туз бардыла отоулада. Адамла тюрлю-тюрлю жерледен къонакъгъа келедиле бизге, ач болсала, манга айыпды. Люкс отоула да бардыла, ала багъаракъдыла - 2,5 минг сом. Алада тёрт адамгъа жер барды. Къайтып келгенле къыралда ышаннгылылыкъ къуру Чомайда барды, деп лакъырда этселе, хычыуун кёрюнеди.
Файда аз тюшсе да, миллетни бетин, халкъны, элни намысын, сыйын кёргюзтеме. Бир кюн бла тойгъан, дегендиле ата-бабаларыбыз, ол бир заманда игилик келтирмегенди.
- Чомай, окъуучулагъа туризм айныгъандан къачаргъа керекмейди, деп айталлыкъмысыз?
- Алгъаракълада бир конференцияны ишине къатышхан эдим. Анда глобализация аз санлы халкъланы жутарыкъды, дегенлери эсимдеди. ООН-ну сынауларына кёре, халкъны саны 300 мингден аз болса, ол жууукъ жыллада жокъ боллукъду. Таулу халкъ да кийирилип эди ол жарсыулу тизмеге.
Кёп сагъыш этгенме аны юсюнден. Алай акъылыма былай келеди: къаяларыбыз, тауларыбыз миллетни ёмюрледен бери да къоруулап келедиле, энтта сакъларыкъдыла.
Таулула, битеу кавказ халкълача, ата-бабаларын жети атагъа дери санайдыла. Тарыхны, тилни, адетлени билген халкъ тас болмаз!
Миллетге алгъышым да олду - дуниягъа, заманнга къарап, жангычылыкъладан къоркъмазгъа, алагъа ал берирге керекди. Ол санда туризмге да. Хар жангы адам сейир билим келтиреди биргесине. Дунияны тутуругъу уа билимди.
Ушакъны Тикаланы
Фатима бардыргъанды.
