Озгъан ёмюрню ал кезиулерине дери бизни республикада, ачыкъ айтханда уа,  саулай къыралда да, асламлы, кеси да тынгылы къуралгъан туризм деген зат болмагъанды. Анда-мында солургъа сюйгенле, жолоучулукъгъа чыкъгъанла, таулагъа ёрлерге умут этгенле хар жумушларыны къайгъысын кеслери этип болгъандыла.

Къабарты-Малкъарда бу жаны бла биринчи атлам 1927 жылда этилгенди дерге боллукъду, туризм бюро ачылгъаны бла. Аны мурдорунда Пролетар туризмни биригиую, «Совет турист» жамауат да ишлеп тебирейдиле. Аланы болушлугъу бла турист маршрутла, базала, башха хар неле да ачыладыла, тау этекледе уа инфраструктура къуралып башлайды. Аны бла бирге лыжачылагъа, альпинистлеге да онгла чыгъадыла. Экинчилерине ол кезиуледе, иги да кечде окъуна эм белгили объект «Онбиреуленни ышыгъы» болгъанды.

Ышыкъ орналгъан жерге ол биз билген ат 1909 жылда берилгенди. Белгили предприниматель, жолоучу, альпинист Рудольф Лейцингер Пятигорскда  къурагъан Кавказ тау жамауатны онбир курсанты, ол жылда Минги таугъа чыгъа туруп, алайда болжал халда лагерь къурайдыла. Тауну тёппесинде эсге къалырча абери жазарча кеслери бла бояу алып, алайда аны бла «Приют одиннадцати» деп жазып кетгендиле. Альпинизмни ветераны Владимир Кудинов «Эльбрусская летопись» китабында аны юсюнден былай айтады:

«Бу иш 1933 жылда болгъанды. Мен Москвадан Къабарты-Малкъаргъа келип, Минги таугъа чыгъаргъа умут этген къауумну санында эдим. Нальчикден Басхан ауузгъа жетип, Тегенеклиде тохтайбыз. Ол кюнледе анда тышындан келген бир къадар адам бар эди. Араларында ашыкъмай айлана тургъан абадан таулу кишиге эс бурама. Кесинг сагъыш эт, анга кёзюнг къалай илинмесин: белинде «маузер», бир къолунда уа метр узунлугъу болгъан буз балта! Къатына барып,  танышама. Ол а айтхылы жол уста Хаджиланы Сейид болуп чыгъады. Биз аны юсюнден аз хапар эшитмегенбиз, бу ушагъыбыз да сейирли болады. Тамата айтханына кёре, «маузерни» анга Бетал Калмыков саугъагъа берген эди, буз балтаны уа – СССР-ни Генеральный прокурору Николай Крыленко, ол аны бла бирге 1927 жылда Минги таугъа чыкъгъаны ючюн. Эки сауутну да юслеринде саугъалау жазыуланы кеси кёзюм бла кёргенме».

Хаджиланы Сейид анга айтханнга кёре, 1909 жылда Орусбий улугъа Минги таугъа ёрлерге умут бла талай тыш къыраллы инсан эмда Петербургдан, Москвадан, сора Харьковдан студентле – битеу да он адам келгенди. «Таубий манга алагъа жол кёргюзт деп,  буйрукъ береди. «Кругозоргъа» дери атлада чыгъып, кечени алайда ташдан ишленнген къошну къатында къалгъанбыз. Экинчи кюн а, атланы къоюп, ёрге тебирегенбиз. Алай олсагъат кюн бузулуп, тау башына чыгъаргъа онг болмай къалды. Боранда тау ёзенледе ажашып кёп айланнганбыз. Ингирде уа бир къаяланы къатына келип, алайда къош салгъанбыз. Боран тохтаусуз юч кюнню къутуруп турду. Не ёрге, не энишге атланыргъа онгубуз болмай,  биз да алайда турдукъ. Тёртюнчю кюн а, кёк ачылгъандан сора, къошубуз таба атландыкъ. Асыры арыгъаныбыздан, таугъа чыгъыуну юсюнден сёз да жокъ эди. Бизни сакълагъан къая тийреге уа «Онбиреуленни ышыгъы» деп атагъан эдик, адам саныбызгъа кёре. Ол жазыуну алайда ташда тырнап кетгенбиз. Экинчи жыл а мен кесим аны къара бояу бла сызлагъан эдим», - деп хапарлагъанды Хаджи улу къонакъгъа.

Владимир Федосеевич хапарлагъан кезиуден аз алгъаракъда – 1929 жылда, Пролетар туризмни биригиую Минги тауну къыбыла бетинде, 4200 бийикликде, ышыкъ маталлы юйчюк сюеп, атына да «Приют 11» деп атайды. Анда 25 жер болгъанды. Бир-бир документледе уа,  ол  1931 жылда ишленнгенди, ары дери уа алайда палаткала тургъандыла», деп да жазылады.

Къалай- алай болса да, 1932 жылда алайда баракга ушаш агъач юй тура эди. Ичинде жер табалмагъанла  палаткаларын аны башында салгъандыла. Айтханларына кёре, бирге иги къысылсала, анда тёртюсю окъуна сыйына эди.

Алайда юч къатлы къонакъ юйню проектин жарашдыргъанны аты уа Николай Поповду. Ол кеси да архитектор эмда альпинист эди. Бизни къыралда биринчи дирижабль къурагъанланы санында болгъанды.

Къонакъ юйню къурулушу 1938 жылда жаз башында башланнганды. Минги тауну башына баргъан жолну ахыр жеринден эски «Приютха» къурулуш материалла бла караванла созулуп башлайдыла. Жюклени уллу чаналагъа къалап, атла бла тарта эдиле, томурауланы ёгюзле созгъандыла, ууакъ затланы эшеклеге жюклеп ташыгъандыла, адамла да кеслери бла абериле элтирге кюрешгендиле.

Жолгъа тракторну чыгъарыргъа аллындан окъуна умут этген эдиле, алай техника ол къыйын жерледе болалмагъанды. Иш танг эрттен башлана эди, кюн жылытып, къар жолну эритип жумушатхынчы дери.

Ма ол халда, аллай къазауатда баргъанды къурулуш. Ол жыл кюзде къонакъ юйню мекямы, электрокюч эмда жылыу бла жалчытхан бёлюмлери да хазыр эдиле. Жел хата салмазча, аны башын тёгерек маталлы эмда сыйдам этгендиле, къабыргъаларын а къанжал бла тышлагъандыла.

Айтханыбызча, къонакъ юй юч къатлы эди. Биринчиси ташдан этилгенди, башында экиси уа - агъачдан. Отоуларында ишле къыш сууукъла башланнгынчы дери баргъандыла. Ызы бла келир жылда жаз башында башланып, кюзде хар не да битгенди, биринчи къонакъла да ичине ол кезиуде киргендиле.

Анда уа алагъа хар не да бар эди. Биринчи этажда элли адам сыйыннган ашхана, жууунурча жерле, складла. Адамла тургъан отоулада тёшекле къабыргъаладан энишге жайыла эдиле. Бирини башында энтта да бири болгъанды, хар отоуда уа 2-8 адам жашагъанды. Аберилерин салырча кюбюрле да бар эдиле. Отоуланы тюбюне лак бла боялгъан агъач паркет салгъандыла, чыракълары уа бош аллай угъай, люстрала окъуна болгъандыла.   

«Приютда» ол кезиуде окъуна ток, суу, канализация, жылыу да бар эдиле. Специалистле оюм этгенлерича, ол таплыгъы бла къайсы тынгылы къонакъ юйден да осал болмагъанды. Алай Владимир Кудинов китабында жазгъаннга кёре: «Тыш къыралладан келген бир-бир альпинистле Минги тауда къонакъ юй нечик уллу къыйын салынып ишленнгенин ангыламай, рояль, джаз, сора дагъыда…аякъ кийимле тазалаучуну окъуна излей эдиле! Бир французлу уа,  анда лифт болмагъанын билгенде,  ачыуланнган окъуна этгенди».

Ышыкъда къонакъла жазыуларын къойгъан китапда москвачы киши Леонид Коротков былай жазгъан эди: «Минги тауда къонакъ юй ишлене тургъаныны юсюнден мен ара шахарда окъуна эшитгенме. Алай жеринде кёргеним а бек сейирсиндиргенди. Быллай къонакъ юйню, баям, хар шахарда да кёрмезсе. Мен тургъан отоуну терезеси Минг таугъа къарайды - ол битеу деменгили ариулугъу бла аллынгда турады. Коридорда терезеден а Кавказны бийик тёппелери, мен аны юсюнден кёп эшитген айтхылы Ушба да кёрюнедиле. Таулагъа сагъатла бла къарап турама. Быллай тамашалыкъны «Онбиреуленни ышыгъындан» башха бир жерде кёрмезсе. Жаланда кинода болмаса! Мен кесим да къурулушчума, алай мында ишле бары да къол бла этилгенлери уа бек уллу тамашагъа къалдыргъандыла. Керек затланы бери къалай чыгъаргъан болурла? Адамгъа бу жерге къуру кесине келген окъуна женгил тюйюлдю, нек дегенде мында солуу къыйын алынады, къурулушчула уа къысха заманны ичинде быллай къаланы къалай сюеген болурла? Барына да баш урама, жюрегимден ыразылыгъымы билдирирге сюеме. Сау болугъуз, жолдашла! Бу къонакъ юйню ишлерге оноу кимден чыкъгъан эсе да - ала да сау болсунла!».

Анда биринчи солугъанладан ким эсе да бу ышыкъгъа «Булутланы башында къонакъ юй» деп атагъан эди, ол ат артда да аны юсюнде къалгъанды. Энтта да кёп жылланы ичинде «Приют 11» битеу Европада эм бийикде орналгъан къонакъ юйге саналгъанды. Уллу Ата журт урушха дери тап ишлеп, къонакълагъа эшиклерин ачып тургъанды. Аны кезиуюнде уа аны къысха заманнга немисли аскерчиле бийлеген эдиле. Ала кетгенлеринден сора,  ол талай жылны бошуна тургъанды.

Мамыр жашау башланады, 1949 жылда республикалы альпиниада бардырылады. Анга къатышханла, аланы саны уа кёп эди, Минги таугъа чыкъгъандыла. Ары барырдан алгъа, 14 августда, ала бу къонакъ юйге жетип, бир кюн солуп,  эс тапхандыла. Экинчи кюн да энишге тюше келе, «Приютда» тохтап, бош турмай, аны ичин, тёгерегин да таза этгендиле.

Ол жыл окъуна къонакъ юйню СССР-ни Илмула академиясына беш жылгъа ортакъгъа бередиле. Кёп да бармай, Терс-Къолдан аны таба баргъан жолну да жангыртып башлайдыла. Алай  «Ышыкъны»  кесинде уа этер ишле къайда кёп эдиле.

Келир жылда Эски Кругозор тийреде ташдан юйчюк саладыла. «Приютха» чыкъгъан кезиуде анда эс табаргъа, аберилени тутаргъа деп. «Ышыкъны»  жангыртханда,  эки тонна къурулуш материал къоратылгъанды. 1951 жылны кюзюнде Терс-Къолдан ары ток тартадыла. Ызла желлеге чыдамлы болур ючюн, аланы иги да бёкем къурч чыбыкъладан этген эдиле. Чыпынларын чыранлада орнатхандыла, алай ала ары-бери тебип туруучуларын эсге алгъан болмаз эдиле - келир жылда буз жарылып, чыпынланы бир кесеги ары кетип, башында жаланда чукуйлары кёрюне эди.

Ток болмагъаны ючюн алимлеге андан кетерге тюшеди, ышыкъда уа олсагъат окъуна альпинистле къош саладыла. Ызы бла кёп жылланы андан къадар тыш къыралладан, кесибизден да альпинистле Минги таугъа бара тохтап, солуп тургъандыла. Аны ючюнчю этажында бирле музей да къурагъан эдиле. Къонакъланы арасында кимле да болмагъандыла: революционерледен - Ленинни бла Сталинни жолдашларындан башлап  биринчи совет космонавтлагъа дери.

Озгъан ёмюрню токъсанынчы жылларыны ахырында «Онбиреуленни ышыгъына» от тюшгенди. Ол 1998 жылда 16 августда болгъан ишди. Кёпле айтханларына кёре, ким эсе да жана тургъан печьден от бир жанына кёчгенде, аны ёчюлтеме деп, суу сунуп,  отлукъ къуйгъанды. Бирле ол словаклы неда чехли турист эди, дейдиле, башхала венгрли альпинистледен бирин терслейдиле. Къалай-алай болса да, «ышыкъ»  къургъакъ сирнекча къабынып, олсагъат кюйюп кетгенди. Анда жаланда ташдан къаланнган биринчи этажы сау къалгъанды. Насыпха, ол кезиуде ичинде тургъан жюз адамдан бири да ёлмегенди, жаланда французлу альпинист терезеден секирип, сырт сюегин ачытхан эди. Ма алай, немисли аскер окъуна бузмай кетген къаланы, кимни эсе да эссизлиги бузгъанды.

Энди уа алайда жангы   «Ышыкъ»  ишлерге умут барды. Бу кюнледе аны проектин туура этгендиле. Ол эркин, ариу, бек аламат къонакъ юй болургъа ушайды, кесине да алгъыннгы аты берилликди. Ол умутла толсала, «Онбиреуленни ышыгъыны» тарыхы жангыдан башланырыкъды.

Улбашланы Мурат.