9 октябрьде  Кавказ ючюн къазауат  хорлам бла бошалгъанды

Кавказ ючюн сермеш Уллу Ата журт урушда немислилени алгъа барыуларын тыяргъа онг бергенди, алай бла уа саулай къазауатны барыуун сындыргъанды. Тарыхчыланы оюмларына кёре, анда Совет Союз хорлатса, Уллу Ата журт уруш къалай бошаллыгъын айтхан да къыйынды.  Бу къазауат 1942 жылда 25 июльда башланып, 1943 жылда 9 октябрьде бошалгъанды. Кеси да эки уллу операциягъа юлешиннгенди – биринчи жарымында совет аскерлеге душмандан къорууланыргъа тюшгенди (1942 жылда), экинчисинде уа – сермешле бла алгъа барып, немислилени ууатыргъа (1943 жыл) къолдан келгенди.

Фронтда болум

1942 жылда совет аскер башчыла бир ненча жангылыч этгендиле.  Уруш башланнган кезиуде Москваны, Елецни, Ростовну къоруулауда жетишимлеге асыры бек базынып, немисли аскерле къышда къазауат бардырыргъа хазыр тюйюлдюле деп, аланы кючлерине терс багъа бергендиле. 1942 жылны аллында гитлерчилеге къажау бир ненча операция бардырылады  -   Ржевск-Вяземск, Смоленск, Харьков жанларында сермешледе хорламла болгъан эселе да, аланы кезиуюнде кёп адам къырылгъанды, техника, сауутла жокъ этилгендиле.

1942 жылда Украина, Белоруссия, Прибалтика, Къырым, Донбасс душманны къолуна тюшедиле, Ленинград къуршоугъа алынады. Алай бла СССР-ни экономика онглары да къыт боладыла – промышленный районла немислилеге жетедиле, эвакуациягъа тюшген предприятияла уа алыкъа кюч жыйышдыралмайдыла. 

Бу болумда Кавказны бла Закавказьени  промышленный, эл мюлк онгларына ышаныулукъ къалады. Къыралда нефтьни 86 проценти, табийгъат газны 65 проценти, магъаданны да 56 проценти бу регионда чыгъарылгъанды. 

 Немислилени муратлары

Гитлерчи Германиягъа да Кавказны нефти артыкъда керек болгъанды. Аскерлени техникасы ёсгенди, алай алагъа отлукъ жетишмегенди. Алай бла фашистлени «Юг» аскерлери эки къауумгъа юлешинеди – «А» эм «Б». Биринчисине юч армия киреди, ол санда танк аскер. Алагъа Дондан ётюп, Къобанны, Шимал Кавказны, Азов эм Къара тенгизлени кюнчыгъыш жанларын къолгъа этерге борчла санынадыла.

Аланы толтургъандан сора уа, аскерле Кавказ тауланы кюнбатыш эм кюнчыгъыш жанларындан кирип, Закавказьеге, андан ары уа Тюркге жетерге, бу къыралны да Совет Союзгъа къажау урушха къатышдырыргъа керек эдиле. «Б» къауум Сталинград жанына ашырылады. 

Совет кючле

Былайда гитлерчилеге  къажау юч совет фронт  сермешеди: Юг, Шимал-Кавказ эм Закавказье. Биринчисине беш армия киргенди, аны аскерчилери Донну къоруулагъандыла. Фронтну башчысына генерал Малиновский салынады.

 Шимал-Кавказ фронт бир аскерден бла эки корпусдан къуралгъанды. Совет Союзну маршалы Буденныйни башчылыгъында аскерлеге Къара эм Азов тенгизлени жагъаларын сакъларгъа борчла салынадыла. Къара тенгизни, анда орналгъан аскер-тенгиз фронтну алгъыннгы базаларын а Закавказье фронт къоруулагъанды. 

1942 жылда 25 июльда вермахтны аскерлери Доннга жетедиле. Гитлерчилени «А» къаууму советлени Юг фронтундан кючлю болгъанлары ачыкъланады. Ол санда аскерчилени саны 1,5 кереге, сауутлары 2,1 кереге, танклары – 9,3 кереге, самолётлары уа 7,7 кереге. Аны бла бирге уа бизни аскерчилеге кенглиги 320 километрге жетген жерни къорууларгъа тюшгенди, алайда кючлю ызла къураргъа онг болмагъаны баямды. Аны хатасындан эки кюнню ичинде гитлерчиле Дондан ётюп, совер аскерлени къоруулау ызларын чачадыла. Андан ары ала Батайскга жетип,  Юг фронт  къуршоугъа тюшериги, неда фронт экиге бёлюнюрюгюне къорукъуу чыгъады.  

   Малгобекни къатылыгъы

Совет аскерлеге гитлерчилеге къажау мадарланы жаланда Туапсени тийресинде башларгъа онг чыгъады. Гитлерчилени «А» къаууму   ючге бёлюнюп бирден алгъа сермеш башлайдыла. Аланы биринчилери Къара тенгизде Анапа-Поти-Батумиге, экинчилери   Сухуми-Кутаиси, ючюнчюсю уа Пятигорск-Прохладный-Орджоникидзе жанларын къолгъа этерге, андан ары  Грозныйге, Махачкъалагъа, Бакугъа жетерге керек эдиле.

1942 жылда 23 августда гитлерчиле Моздокга атланадыла. Эки кюн баргъан къанлы сермешледен сора шахарны душманнга къояргъа тюшеди. Терекден ётюп, гитлерчиле Грозныйни нефтине жууукълашыргъа умут этедиле. Алай Малгобекден ары совет аскерле душманны къоймайдыла.

Грозныйни алгъанлары бла бирге гитлерчиле Кавказ тауладан ётерге умут этеди. 49-чу тау-мараучу корпусну аскерчилерине Элбрусха немисли байракъны орнатыргъа окъуна къолдан келгенди. Алай 1943 жылда февральда штандарт кетерилип, аны орунуна совет байракъ салынады.

Къазауатны экинчи жарымы

Кавказны жалынчакъсызлыгъы ючюн кёп аскерчиле жанларын бергендиле. Болсада   «Эдельвейс» операцияны чачаргъа, душманнга нефтьге жууукъ окъуна келирге онг бермезге къолдан келгенди. Аны бла бирге уа Тюрк урушха къошулмай къалгъаны да жетишимледен бири болгъанды. 

1943 жылда январьда Юг эм Закавказье фронтла аскерчиле, техника бла да кючленедиле. Энди совет аскерлени сауутлары, танклары, самолётлары душманныкъыладан 1,5-2 кереге кёп боладыла.  Январьда Пятигорск, Кисловодск, Минеральные Воды, Ставрополь, 14 февральда уа къанлы сермешледен сора Ростов эркин этиледиле.   Ызы бла Краснодар жанында къалгъан вермахт аскерле  чачдырылып, шахар  къорууланады.  17-24 апрельде Къобан ючюн бардырылгъан хауа къазауатда совет авиация кючлю болгъанын кёргюзтеди.

Болсада баш магъаналы сермешле Таман жарым айрыкам ючюн барадыла. Саны 400 мингнге жууукъ гитлерчи аскерлеге,  не мадар да этип, артха турмазгъа  борч салынады.    Новороссийск-Тамань операция урушну тарыхында бек узунладан бириди дерге боллукъду – ол 1943 жылда февральдан октябрьге дери баргъанды.

Таман  жарым айырыкам 1943 жылда 9 октябрьде гитлерчиледен тазаланады. Алай бла Кавказ ючюн сермеш совет аскерлени хорламы бла бошалады. 1944 жылда уа бу сермешни магъаналылыгъы тергелип, «Кавказны къоруулагъаны ючюн» майдал тохташдырылады. Аны  ал бетинде уа Элбрусну сураты барды.

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.