Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэр кърихьэжьа Iуэхур лъэданэ изыгъанэу езымыгъэтIылъэкIыж цIыху гуащIафIэхэм я лъэхъэнэт.

Москва и Сокольники хьэблэм 1918 гъэм къыщыунэхуащ «ЩIыуэпсыр фIыуэ зылъагъу ныбжьыщIэхэм я станц» зыфIаща IуэхущIапIэщIэ. А гъэ дыдэм мэкъуауэгъуэм и 15-м абдежым щрагъэжьащ лэжьыгъэщIэм пэрыува гъэсакIуэхэм къызэрагъэпэща япэ нэгузегъэужь зекIуэр. ГъэщIэгъуэну икIи гукъинэжу ирагъэкIуэкIа а Iуэхур иужьым Натуралист ныбжьыщIэхэм я махуэу ди къэралым щагъэуващ.

Совет къэралым и юннат зэщIэхъееныгъэм и зэхэублакIуэу къалъытэр Москва дэт курыт школхэм ящыщ зым биологиемкIэ щезыгъэджа, иужьым Лениным и цIэр зезыхьэ къэрал педагогикэ институтым и профессор хъуа Всесвятский Борисрэ сабийхэм сытым щыгъуи псэ хьэлэлу ябгъэдэта дохутыр Iэзэ, щIыуэпсри фIыуэ зылъагъуу къекIуэкIа Русаков Иванрэщ.

1918 гъэм и щIышылэ мазэм а тIур тепсэлъыхьат щIалэгъуалэм ящыщу щIыуэпсым хуэсакъхэр щызэIущIэ-щызэрыщIэ гупжьей цIыкIухэр япэщIыкIэ ди къэралым и щыхьэрым, иужькIэ адрей щIыналъэхэми къыщызэгъэпэщын зэрыхуейм.

1919 гъэм ищхьэкIэ зи гугъу тщIа Сокольники хьэблэм щызэфIэуващ зи унэтIыныгъэкIэ зэхагъэщхьэхукIа гупжьейуэ плIы. Ахэр «Ботаникхэр» (хадэхэкIым пыщIахэр), «Орнитологхэр» (бзухэм яхуэсакъхэр), «Энтомологхэр» (гъудэ-бадзэхэм якIэлъыплъхэр), «Гидробиологхэр» (псыр фIыуэ зылъагъухэр) арат.

Зэман дэкIри, IуэхущIапIэщIэм и цIэр «Натуралист ныбжьыщIэхэм я биостанц нэхъыщхьэ» фIэщыгъэмкIэ зэрахъуэкIащ. А лъэхъэнэм натуралист ныбжьыщIэхэм я станцхэр къыдэхутат Одессэ, Архангельск, Хабаровск, Омск къалэхэм, нэгъуэщIхэми. Уеблэмэ зэман кIэщIым къриубыдэу мы Iуэхум СССР-м апхуэдизу зыщиужьати, щIыуэпсыр фIыуэ зылъагъухэм я гупжьей щхьэхуэхэр курыт еджапIэ псоми къыщызэрагъэпэщат.

Мыри къыхэгъэщыпхъэщ. Москва дэт Къэрал университетым деж щыIэ Зоологие музейм 1924 гъэм и мэкъуауэгъуэм щызэхашат Натуралист ныбжьыщIэхэм я Япэ урысейпсо зэхуэсри.

Дызэрыт лъэхъэнэм юннат зэщIэхъееныгъэр УФ-м зэрыщекIуэкIым кIэлъыплъ IуэхущIапIэ нэхъыщхьэу къэралым щыдиIэр Сабийхэм я экологие-биологие федеральнэ центрырщ. Абы и лэжьакIуэхэращ зэхэзыгъэувэри зыубзыхури щIэныгъэ щхьэхуэ щрат курыт еджапIэхэм щIыуэпсым и щытыкIэм зэрыщыхурагъаджэ дерсхэм я зэхэлъыкIэр. Зи гугъу тщIы IуэхущIапIэр мы зэманым ящхьэщытщ къэралым натуралист ныбжьыщIэхэм я станцрэ экологие-биологие центру щыдиIэ 250-м щIигъум.

2023 гъэр иухыху, ди къэралым и щIыналъэ псоми щекIуэкIынущ щIыуэпсыр фIыуэ зылъагъу ныбжьыщIэхэм я зэщIэхъееныгъэр къызэрызэрагъэпэщрэ илъэси 105-рэ зэрырикъум теухуа Iуэхугъуэхэр. Абыхэм хэтыну ирагъэблагъэ школакIуэхэр, щIэныгъэ щрагъэгъуэт IуэхущIапIэхэм я IэщIагъэлIхэр, жылагъуэм щыщхэр.

   КЪУМАХУЭ Аслъэн.