Тёбен Басхан элден Тырныаууз шахар 1937 жылда къуралгъанды. Бу шарт, сёзсюз, жер тюбюнде байлыкъланы тинтиу бла кюрешгенлени – геологланы – ишлери бла байламлыды. Бу тарны огъары жанында вольфрам бла молибден магъадан болгъан жерни ма ол жылда ачхан эдиле ала.

Магъаданны хайырланыр умутну болжалгъа салмай, къырал комбинат къурайды. Ал кезиуде ишчилеге деп аны къатында юйчюкле орнатадыла. Алай ол да узакъгъа бармайды – терк окъуна эки эмда андан аслам къатлы кёп фатарлы юйле ишленедиле, башха инфраструктура да къуралады: школла, клубла, сабий садла, Пионерлени юйю… Къысха заманны ичинде тюкенле, ашханала, къонакъ юй, автостанция эм стадион да салып башлайдыла. Ма алай бла Тёбен Басхан аз-аздан шахар сыфат алады эмда 1955 жылда чыкъгъан бегим бла анга ол даража бериледи.

Тырныаууз ал кезиуде къыралны бойсунууунда эди. Республикагъа уа 1963 жылда кёчеди. Озгъан ёмюрню 70-80 жыллары комбинатны, шахарны да къайнагъан заманлары болгъандыла: производство кёпден-кёп бола баргъан, журтланы, социальный объектлени да къурулушу къыстау бардырылгъан кезиу. Ал заманлада юйле эки-юч къатлы эселе, ол жыллада уа беш, он этажлары болгъанла да сюелип башланнгандыла. Аз санлы юйюрлеге общежит да къуралгъан эди.

Сабийлени саны не кёп болса да, юч жангы школ, бир къауум садик ишленнгенлерини хайырындан аланы кечиндирирге, окъутургъа да амал табылгъанды. Жангы больница, профилакторий, «Геолог» деген спорткомплекс да саулукъ сакълау бёлюмню онгларын кючлендиргендиле. Солургъа, заманларын зауукълу ётдюрюрге сюйгенлеге уа Маданият юйню, кинотеатрланы эшиклери не заманда да ачыкъ эдиле. Хунерли сабийлени юсюнден да унутулмагъанды, алагъа деп Чыгъармачылыкъ школ ишленнгенди.

Комбинатны инфраструктура объектлерини арасында шахта-къурулуш управление, темир-бетон завод, автотранспорт предприятие да бар эди. Тиширыуланы иш бла жалчытырча аз вольтлу аппаратураны чыгъарыучу завод да ачылгъанды. Анда алты жюзден аслам адам уруннганды.

Шахарда жашагъанланы эм уллу саны – 31 мингден аслам – 1992 жылда болгъанды. Эки жыл озгъандан сора Элбрус район къуралгъаны бла Тырныаууз да аны арасы болады.

Шахарны тарых китабында кёп ахшы бет барды. Алай, жарсыугъа, къыйын болумла да болгъандыла. Башха-башха жыллада Гирхожан тарындан ырхыла келип, мекямлагъа, мюлкге кёп хата салып тургъандыла. Алай 2000 жылда июль айда тюшгени уа бу жаны бла бютюнда белгили болгъанды. Ол кезиуде он кёп фатарлы юй тозурагъан эди. Таш-топуракъ Басхан черекни тыйгъаныны хатасындан шахарны ара районларын суу басханды. Болумну тюзетир ючюн, кёп къыйын салыргъа тюшгенди. Аз-аздан юйле жангыртылгъандыла, инженер коммуникацияла да тап халгъа келтирилгендиле.

Комбинат ишин тохтатханы бла шахарны жашауунда кёп тюрлениу болгъанды. Башха предприятиялада да болум артыкъ къууандырмагъанды. Продукциясы сатылмай тебирегени бла аз вольтлу аппаратураны чыгъарыучу завод да жабылгъан эди. Шахта-къурулуш управленияны къауум жылланы ичинде иш бла жалчытыргъа амал табылып тургъанды, алай ахырында ол да тохтагъанды.

Тырныауузну жашау журт фондуна арт жыллада аслам эс буруп башланнганды. Кёп юйлени башлары жангыртылгъанды, тышлары да тийишли халгъа келтирилгенди. ЖКХ-ны реформированиясы бла байламлы программаны хайыры бла къауум жангы юй ишленнгенди, алагъа тозурагъан жашау журтлада тургъанла кёчюрюлгендиле.

Шахарчыланы саныны юсюнден айтханда, статистика шартла мында да къууандырмайдыла. Иги жыллада, башында айтылгъаныча, мында 31 мингден аслам адам жашай эсе, шёндю 22 мингден аз кёбюрекди. Иш бла жалчытыуну юсюнден айтханда, адамланы асламысы бюджет учреждениялада, туризм объектледе, жумушланы жалчытыу сферада урунадыла. Къыралны башха регионларында объектлени къурулушларына да барадыла тырныауузчула. Производствола жаны бла болум аз-аздан игиге тюрлене башлагъанды, сёз ючюн, гип чыгъаргъан завод жангыдан ачылгъанды. Ол айный баргъаны бла уруннганланы саны да кёбейирикди. Комбинат кеси да жангыдан ишлеп башлар деген ышаныу барды.

Къалай - алай болса да шахарны асламысы бюджет сферада урунады. Шёндю анда юч орта школ, лицей, гимназия, прогимназия, школ-интернат эм эки колледж барды. Саулукъ сакълау сфераны да онглары игидиле. Хар неси бла да жалчытылыннган больница эмда эки поликлиника ишлейди. Урунуу, иш бла жалчытыу эм социальный айнытыу управление, адамланы социальный жаны бла жумушларын жалчытыу бла кюрешген Ара, Маданият юй, музей, китапханала да бардыла. Сабийлеге эмда школчулагъа Чыгъармачылыкъ школ, аланы хунерликлерин айнытыу ара да къуралгъандыла.

Республикада спортха аслам эс бурулгъан шахарланы санына Тырныауузну да ышаннгылы къошаргъа боллукъду. Мында «Геолог» эм «Бахсан» деген уллу спорткомплексле бардыла. Биринчисинде ауур атлетика, бокс, карате, гимнастика бла кюреширча, ойнарча битеу онгла къуралгъандыла. Ол кеси да шёндю жангыртыла турады, ызы бла бютюнда тынгылы, тап боллукъду.

Ма алай, ал кезиулеринде промышленный шахар болуп тургъан Тырныаууз, шёндюгю дунияда да кесине тийишли жерни табаргъа кюрешеди. Адамла тюкенчикле, кафеле, жумушланы жалчытыу учрежденияла къурайдыла, предпринимательство бла кюрешиуге аслам эс буруп тебирегендиле.

Улбашланы Мурат хазырлагъанды.