ТАУЛУЛАНЫ АДЕТЛЕРИНДЕН![]() Огъурлу окъуучубуз Улбашланы Саният бизге кеси абаданладан, ынналарындан, анасындан эшитген, билген кёп сейир хапарларын билдиргенди. Аланы алгъын да басмалай тургъанбыз. Бюгюннгю номерибизде да ол айтыуладан бир къауумун эсгерирге излегенбиз, окъуучуларыбызгъа да ала сейир кёрюнюрле деп. Къыз тиширыугъа харх этип неда эки къолун бир бирине уруп кюлген бек айыпды. Аллай къыз ыспассыз болады; Адам, ашап ауурланмай, аш къангадан ачыракъ къобаргъа керекди. Ашай туруп, бармакъларынгы ауузунга сукъма. Къарылып уялмаз ючюн, хапарынгы аз эт. Уллу гыржын туурамны ауузунга элтме, гитче къап; Къонакъгъа барсанг, хапар этип турмай, хант къангадан заманында тура бил; Юсюнге кийген кийиминг къолан болса, ушагъыусуз кёрюнеди. Кийиминги этилгени эки тюрсюнлю къумачдан озмазгъа керекди: Къыз тиширыу къолуна эки жюзюкден кёп салса, ол билимсиз тиширыугъа саналады; Алтынны бла кюмюшню бирге салсанг, ол да билимсизликди. Аланы хар бирин да башха-башха салыргъа керекди. Таулу къызла алтыннга, кюмюшге, сыйлы ташха ушагъан жалгъан затланы жюрютмейдиле, ол ыспассызлыкъды; Жууукъ болсун, къоншу болсун, аны юй тюбю кир эсе, амалсыз заманларыды, сибиртги алып, юй тюбюн сибир, юй тизгинин жый; Таулула сары къумачны бек сюедиле, нек дегенде, сары тюрсюн кюнню да, будайны да алтынны да тюрсюнюдю. Алай аны да мардасы болургъа керекди. (Бир-бир къыраллада, сёз ючюн, Ингилизде бийлеге болмаса, сары къумачдан кийим къара халкъгъа киерге ахыры да къоймагъандыла; Къатынла арасына кирип не айтадыла да, не эшитеме деп турмагъыз. Аллай къызла эрге барсала, чарыкъларын хаух къаплап, ала да шырт-шырт эте, тёгерекден сёз жыя, аланы халкъгъа жая айланыучу къатынла боладыла; Тиширыу кирсиз болургъа керекди. Эрттенликде къопханлай, чачынгы тара, бетинги жуу, жатхан жеринги, сора юйюнгю жый. Аш-суугъа къара. Эшиуге андан сора олтур. Бек биринчи жаш келинни тизгинине, кирсизлигине къарайдыла. Эр кишиле тизгинлилени бек сюедиле; Таулу къызла, жангы тукъумгъа кирсегиз, намысыгъыз бла киригиз. Биреуню таза тукъумуна кир келтирмегиз. Нелерин эшитейим да, нелерин билейим деп айланмагъыз. Оноугъа кеслери къошхунчу, кесигиз къошулмагъыз. Къайын анагъызгъа хорсунуп сёлешмегиз; Таулу жашла, ёмюрден бери да сабыр ишни сюйген, жарыкъ кёллю жашладыла. Ала уручулукъну, керексиз дауурну сюймейдиле. Алай: «Жетген кюнде таулу киши жетеуленнге тенг болур!» – деген нарт сёз а аланы эр жорукъларыды. * * * Эрге барлыкъ къыз ожакъ шынжырдан тутуп, ата-анасына, эгеч-къарындашына, келирлерине ыразылыгъын билдирип, юйден алай чыкъгъанды. «Аллах сакъласын От Къызы къаргъагъандан», – деп, таулу келинле алай айтып болгъандыла. Ол сёз Къарачайда бюгюн да жюрюйдю. * * * Малкъарлы, къарачайлы эр кишилеге ант этерге, тиширыулагъа уа къаргъаныргъа тюшсе, ожакъ шынжырдан тутхандыла. Аллай антха ийнаныргъа керек болгъандыла. * * * Гошала (бийче къызла) салам ала, салам бере туруп да къолларын кенгден узатып болгъандыла. * * * Малкъарда, Къарачайда да жюз жылдан иги да артыкъ жашагъан къартла кёп болгъандыла. Аланы бир бирлерини сюеклери къургъакъсып, гитчечикле болуп къала эдиле. Аллай къартланы бешикге салып, ёшюнде сабийнича тебиретип болгъандыла. Бир бирлерине къозу тишле окъуна чыгъып, кеслерин тебирете, бёлляу айтыучу эдиле. Бу хапарны анам атасындан эшитип айтханды. * * * Таулуланы аш юйден сора да къатыкъ тутхан юйлери болгъанды. Анга гуму дегендиле. Уллу чыккырлада, кюштелледе, къошунлада тузланнган бишлакъла, къышха сакъланнган къыймала, къурутла, къаймакъ, къайнагъан ич жау, къайнагъан сары жаукъа къуйрукъла, шай кырдыкла, аны кибик кёп аш-азыкъ тутуп болгъандыла. Бизни ынналарыбыз тытыр ташчыкъла къатыш, тузлу суу къуюп жумуртхаланы жыл жарым сакълай билгендиле. Ушхууур этер заман жетсе, не къарт аммадан, неда къайын атадан сормай гумудан жукъ алыргъа жарамагъанды, бютюнда жангы келиннге. Ушхууур этерик къатыкъны къарт амма неда къайын ана берип болгъанды. Не аш этерге кереклисин да ол айтханды. * * * Бурун заманлада жангы келинни кёз байланнгандан сора не бахчагъа, не мал оруннга, не тауукъ оруннга, ол угъай эсенг, арбазгъа окъуна кесинлей жибермегендиле. Биргесине нёгери болургъа керек эди. Буруннгу къартла: «Сабийге бла жангы келиннге жинни, шайтанны да зараны терк жетеди. Ала бютюнда бек жангы келинлеге ёч боладыла», – дегендиле. * * * Буруннгу таулу къартла бир да акъыллыла эдиле. Ала, жерге жылыу кирип, жилян уяннган заманда, юйге жилян кирмез ючюн, юйню тёгерегине жер бла тенг жюн халы тартып болгъандыла. Бир-бирле уа аркъан (ат къылдан этилген жип) тартхандыла. Жюн халыны юсю бла, аркъанны юсю бла да жилян ёталамайды, дейдиле. * * * Тау тойлада жаланда къызла тепсегендиле, аналары тепсеген адет болмагъанды. * * * Не болжалсыз иши болса да, таулу атлы элге суху кирмегенди. Тиширыуну кёрсе уа, атдан тюшюп, атын адеж тутханды. Тиширыугъа салам берип, арлакъ озгъандан сора миннгенди атына. * * * Таулулада садакъа жыйгъан адет болмагъанды. Сакъат, къыяулу, акъылдан кем адам, садакъа тилеп башха элге барса, ол жашагъан элге бедиш эди. Аны ючюн эл къарыусузуна бек болушханды. * * * Таулу къызла тойлада сюзюлюп тепсегендиле, шёндюча аякъ бюгюп неда секирип тепсеген адет жокъ эди. Ала тау тепсеуле тюйюлдюле. Таулу тиширыула боза ичип, алгъыш этип да болмагъандыла. * * * Таулула ёзге миллетден келин келтирселе, аны бир зат бла да къыйнамагъандыла. Ала тыш адамгъа къачан да сакъ болгъандыла, ариу кёргендиле. * * * Эл ныгъышда къартла олтуруп, ушакъ эте болгъандыла. Къайсы бийни бийчеси эсе да ариу къубулуп, дарий кийимлери да шуу-шуу эте, ызындан а жамалгъан жыйрыкълы, эски чабырлары да шырт-шырт эте, къарауашы орамны бара болгъандыла. Ныгъыш къартладан бири, бийчени къагъып: «Эй, бийче, артынга къара, артынг ачылып барады», – деп сёлешгенди. Къарачайда, Малкъарда да къулгъа, къарауашха осал къарагъан бийлеге бедиш этип болгъандыла
Поделиться: ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:
|