Быйыл Мечиланы Кязимни жылыды. Ол малкъар халкъгъа энчи байрамды – миллети аны сыйын, ол да халкъыны сыйын таула бла тенг этген шайырны туугъан кюню хар заманда да байрамды. Анга аталып энчи поэмала, назмула, хапарла жазыладыла, китапла чыгъадыла. Аланы араларында бек белгили эсде къаллыкъ чыгъармала бардыла.

Хажи поэтге файгъамбаргъача къарагъан Къайсын, аны китабын окъугъанда: «Бу китабымыды не уа халкъыбызны /Жараладан толу жюрегимиди бу?» – деп жазгъанды. «Алтын сыбызгъы» деген поэмасында уа, Кязимни халкъыбызгъа магъанасын толу белгилерге сюйюп, шайыргъа айтыр сёзюн тогъуз жылгъа созгъанды.

Поэманы аллында Къайсын устазына тансыкълыгъын билдиреди:

Алгъынча зыбыр сакъалынга

Жаягъымы къысып турургъа,

Таугъа къарагъан кибик, санга

Энтта да жангыдан къараргъа… – эркин этерин тилейди шыкъычы закийден.

Былайда Къайсын Кязимни юйюне Бызынгыдан ала бирге къалай баргъанларын, Дых таугъа, кюз артында къазылып тургъан бахчалагъа къарагъанларын эсине тюшюреди.  Сора Кязим бла бирге урушдан, кёчгюнчюлюкден юйге къайталмай къалгъанланы жарсыуларын этеди.

Алай бла автор Шыкъы элине ёрлеп барады, устазыны юйюне. Сора кёреди ол жербаш юйде жан да болмагъанын, от да жанмагъанын, кёреди ханс басхан орамланы, Дых тауну акъ башларын.

Ызы бла эсгереди мында, бу от жагъада, акъылманны къууанч кёргенин, жарсыгъанын, къызларын бла жашларын ёсдюргенин, аланы игилик этерге юйретгенин, назмула жазгъанын. Эсгереди ол жаз башында узакъдан келген къарылгъачла аны эшик башында уяларын табып къууаннганларын, хаж къылыргъа барып, андан бу журтуна термилип къайтханын да.

Кязимни къыйын кюнюн да келтиреди Къайсын эсине. Граждан урушха кетип, сал болуп къайтхан жашы Мухамматны жиляуун этеди аны бла бирге.

Кязим жаз бла, къыш бла, ёмюрле бла, ёлюм бла, къартлыкъ бла этгенди бу жерледе ушакъ. «Бизден жарлы миллет болмаз!» – деп да андан сора жазгъанды «къойчугъа, файгъамбаргъа» да ушагъан хажи.

Поэма андан ары Кязим хажини гюрбежисине келтиреди. Энди аны хуна ташларын габу басып турады, оту, кёрюгю, кёмюрю да жокъ.  Лирика жигит кёз юсюне келтиреди эртте мында жашау ючюн деп жаннган от гюрбежини танг къаяланы къызартханча къызартханын, темир къызгъанын, андан нал, сабан агъач, оракъ, тогъай ишленнгенин, ол жумушла бла келген адамла, ингир сайын а къартла алайлада ушакъ этгенлерин.

Къаллай берекет барды ол суратлада! Монглукъ, жюрек жылыу, жууукълукъ да. Оракъ ишлете келген тиширыуну хапары да сагъынылады поэмада, андан сора жаратылгъанды «Тарыгъыу» деген назму.

Ол эски хапар эсе да, къууанч бла ачыу бир заманда да эски болмагъанларын биледи поэт. Андан жазады ауузлада къалып сакъланырыкъ тарыгъыу жырын. Ол жырны артда кёпле къатлагъандыла, ол аланы къадарларына да келишип.

Андан ары Къайсын закийни, акъылманны ол таулагъа къараучу арбазыны юсюнден айтады. Энди жокъдула ол арбазда жарыкъ дауурлу сабийле. Жокъдула Кязимни ити, къумгъаны да.

Къайсын бу арбазда Кязимни ийнегин саугъанын, сора: «Къашха ийнекни саулугъу!» – деп, сютюн ичгенин унутмайды.  ОЛ келген ингирде бу арбазда баргъан тойну да, ол анда ариу къыз бла къалай тепсегенин да. Дауурбас урулады, сырыйна согъулады. Кязим а: «Ай, хомух, бар, иги бар! – дейди. – Ай, аперим! Тепсегенингден осал жазмасанг, болду!» – дейди. Ол той, ол ауазла да анга, отда кюйюп къалмай, ёмюрлени ичлеринден келгенча кёрюнедиле.

Тёрт кюн туруп кетгенди Кязимде Къайсын ол жол келгенинде, ол аны ахыр кере кёргенин а билмегенди.

О, къалай акъ эдиле къырла,

Нечик жылтырай эди Дых тау!

Не жашил эдиле кырдыкла!

Жай кюннге ушай эди жашау…

Андан сора уруш башланнганды.

Бар кёрюрюн кёрюп, къайтып, Кязимни арбазына келгенинде, аны ауазын эшитеди автор. «Дунияда жашагъан бош сунуп турма», – деп юйретеди сохтасын Кязим. Алай а къайгъы келген, кетген да этерин, къууанчха ийнаныргъа керек болгъанын айтады.

Андан ары автор Кязим бу жерни терегин, ташын, кёк кырдыгын, салкъын чыгъын, жолну жылтыратхан къарын, жулдузланы къалай сюйгенин айтады да, шайыр устазыны таш кётюрген, отун да жаргъан, жарлы сабийлени жапсаргъан, оракъ, салта ишлеген, назму жазгъан, темир да тюйген, парийинги башын сылагъан… таза къолун тутаргъа сюйгенин билдиреди:

Къолунгу эркин эт тутаргъа,

Жокъча айырылыу, не ёлюм,

Къан да тёгюлмегенча къаргъа,

Бузулмайын тургъанча элинг!..

Акъылманны, закийни арбазында олтуруп, къарайды къонакъ жолгъа, гитче кёпюрчюкден ётюп, гюрбежисинден юйюне келликча бу журтну иеси. «Къайдан чыкъдынг?» – деп, салам берип, къучакъларыкъча аны. Сора эшитеди шайырны ауазын: «...Поэтни биринчи шарты: акъгъа – акъ, къарагъа – къара дер. Ол тас этмез бетин, уятын…»

Айхай да, ол кимден да иги биледи дунияда халаллыкъдан иги, харамлыкъдан осал зат болмагъанын; адам къолланы барындан да сабанчыны, малчыны къоллары сыйлы болгъанларын. Ол поэтни ауазын къойчу сыбызгъы бла тенглешдиреди.

Андан ары поэмада Кязим хажини Арапда, Тюркде айланнганы, юйюме къайталмай къалырма деп къоркъгъаны тюшеди авторну эсине.

Бирге жатмабыз бу тауларыбызда, деп жарсыйды Къайсын. Къайдан билсин ол, жерлешлери, бу эки уллу адамны инжилиулерини жолларын кесе, халкъыны бетича кёрген закийини обасын бери кёчюрлюклерин? Энди къар да жатады акъылманны обасына, жауунла да жууадыла аны, тауладан келген сериуюнле да ийнакълайдыла.

Автор ангылайды: ол энди кетген закий ючюн да алыргъа керекди тансыгъын Шыкъыдан. Аны ючюн къарайды агъаргъан Дых таугъа, башха таулагъа да ай сарылыгъында, сора бу жерге баш урады: 

Сени ючюн, кесим ючюн да

Тынчлыкъ, насып тилейме анга,

Сени ючюн, кесим ючюн да

Алгъыш этеме кюннге, тангнга.

Уруш тохтагъынчы ёлген Кязим хапар сурайды жаш поэтден. Ол а анга Хорламны юсюнден, кюн алгъынча чыкъгъанын, терек да чакъгъанын, мирзеу, суу да болгъанын, энди таулу туугъан жеринде от чакъгъанын да айтады. Сора эшитеди акъылманны алгъышын: «Энди къадар сизни аладан /Айырмайын къойсун ёмюрде!»

Автор Прометейни да сагъынады. Ол ала гыржын биширсинле, къышда юйлери жылынсынла, жашаулары жарыкъ болсун деп, адамлагъа отну бергени ючюн Зевсден зарауатлыкъ чегеди.  Къыйналса да, ол саулай аламда тюзлюкден бла сюймекликден бийик зат да болмагъанын, ол алай адамны сюйюп этгенин айтады.

Поэманы ахыр кесегинде автор бу жер кюн, туман да, жиляу, кюлкю, чууакъ да, элия да кёргенин, жыр, тилек да эшитгенин, алай а анда Кязимни сёзюнден иги сёз айтылмагъанын чертеди. Акъылманны сёзюн жерини кёк тереги, кюннге баш ургъан чёплеу башы, ташлы жоллада ай жарыгъы, сабанлада жауун тауушу бла тенглешдиреди. Къара кюнледе ол кюйюп къалмагъанына шукур этеди. Закийни сёзюне къылычха, ётмекге, къызыл гюлге, жаралы ташха, кырдыкга тийгенча тийгенин айтады. Аны алтын сыбызгъыча халкъ ауузунда тургъанына къууанады.  

Кязим!

Игилик этип кетдинг,

Халкъынг, жеринг да ариу кёрюп,

Огъурлу терегинг бек битди.

Андан турабыз махтау берип! – деп бошайды Къайсын 1958 жылда башлагъан поэмасын 1967 жылда.

Мусукаланы Сакинат.