•Австралием щыщ, илъэс 74-рэ зи ныбжь Харрисон Джеймс 1000-м щIигъурэ лъы итащ. Абы и лъыр апхуэдизкIэ телъыджэу зэхэлъщи, гъущIыр къызэмэщIэкIыу, сымаджэ хьэлъэу дунейм къытехьа сабий цIынэхэр ажалым кърегъэл! Харрисон илъ зыхакIа сабий мелуанитIым щIигъу дунейм тетщ нобэкIэ. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ Джеймс и лъым антитела лъэщхэр хэлъщ, узыфэ зэмылIэужьыгъуэхэр игъэужьыхыу.
•Сабийр зыщышынэр лъагапIэ къехуэхынымрэ макъышхуэмрэщ. Адрей псоми - бэджым, хьэм, блэм, хьэпщхупщым, къинэмыщI псэущхьэхэмрэ къэхъукъащIэхэмрэ - щышынэныр къызыхихыр цIыхухэм дилъэгъуа е зэхиха Iуэхугъуэхэрщ. КIэщIу жыпIэмэ, шынэу ягъасэу аращ.
•«Къэрабгъэр шампанскэ ефэркъым» псалъафэр къызытекIар фщIэрэ? КъызэрыщIэкIымкIэ, а фадэ лIэужьыгъуэр щахъумэ щIы унэм уехыныр дзыхьщIыгъуэджэт. Сыту жыпIэмэ, шампанскэр зэрыт птулъкIэхэм газыр куэду щызэхуихьэса нэужь къауэ я хабзэти, ар къыдэзыхьеину еххэм фэбжь ягъуэтырт. Апхуэдэ щIэщхъур зыбжанэрэ къэхъуа нэужь, абджыпс къауэм ущызыхъумэ щыгъынкIэ захуапэу къаублащ.
•Мысырым щыщ студентыр экзаменхэр «фIы дыдэу» зэритам щыгуфIыкIыурэ… илIыкIащ. ЗэрыжаIэмкIэ, щIэныгъэм гурэ псэкIэ ета щIалэм экзаменхэр псори иту, и тхылъыр къыщыIэрыхьэжам, и ехъулIэныгъэхэм егъэлеяуэ щыгуфIыкIати, асыхьэту и гур зэгуэудащ.
•ЦIыху Iущхэм зэрыIущыр ящIэркъым, делэхэм губзыгъэIуэу закъыщохъуж. Абы зэреджэр Даннинг-Крюгер и эффектщ.
•ЦIыхум нэхъ насыпыфIэу зилъытэжыху нэхъ мащIэрэ мэжей. Насыпыншэхэр куэдрэ жеймэ, замыщIэжмэ, зэмыгупсысыжмэ нэхъ къащтэ.
•Тыркум щыщ фермер гуэрым и жэмхэм VR-нэгъуджэ яIуилъхьащ, мэкъум ипIэкIэ хъупIэ щхъуантIэхэр, къущхьэхъу хуит-хэр ялъагъун папщIэ. ГъэщIэгъуэнракъэ, абы иужь жэмхэм къат гъэшым процент 22-кIэ хагъэхъуащ, я пIейтеинри нэхъ мащIэ хъуащ.
•Дэтхэнэ цIыхуми и Iэпкълъэпкъым хэлъщ «Т-клетки» жыхуаIэр. Ар уз зэрыцIалэхэм дыщызыхъумэрщ. Ахэр цIыхум къыппкърыпхыну яужь уихьэми, махуэ зыбжанэ фIэкIа мыпсэууэ мэкIуэдыж. Аращи, къызэрыунэхури зэрылажьэри яджыну Iэмал щыIэкъым, абы къыхэкIыуи, лабораторэм къыщагъэщIыну дапщэрэ зрапщытами, зыми къехъулIакъым. Ауэ, University of California Los Angeles (UCLA) университетым и биоинженер гупым иджыблагъэ къагъэщIащ Iэпкълъэпкъым пкърылъ Т-клеткэхэм хуэдэпс. ЗэрыжаIэмкIи, а IэрыщI клеткэхэр «щIагъэна» нэужь уз зэрыцIалэхэмрэ лышх налъэхэмрэ «зрадзри, зэтраукIэ».
•Дызэрыщыгъуазэщи, лъы гуп зыбжанэ щыIэщ. Зыр адрейм щыхэпкIэ щымыхъури нэхъыбэщ. Аращи, сытым дежи хьэзыру щылъын хуейщ псоми къезэгъыу лъы лIэужьыгъуэ гуэр. ЩIэныгъэлIхэм куэдрэ къалъыхъуащ хэкIыпIэ. ДызэригугъэмкIи, къагъуэтащ. Сыту жыпIэмэ, Британ Колумбием и университетым и къэхутакIуэхэм зэрыжаIэмкIэ, цIыхум и кIэтIийм ис бактерие лIэужьыгъуэ гуэрым и фIыгъэкIэ, сыт хуэдэ лъы лIэужьыгъуэри вэгъзэгъ пхуощI. КIэщIу жыпIэмэ, а бактериехэм лъыр (0-) ящI. ЦIыхум щхьэусыгъуэ зэхуэмыдэхэм къахэкIыу лъы фIэкIуэдрэ, ар псынщIэу гъэнщIыжын хуеймэ, (0-) хэпкIэ хъунущ, ар псоми къозэгъри.
•ЩIэныгъэлIхэм лъы налъэхэр къащтэри, куцI псантхуэ налъэ къыхащIыкIащ CRISPR ген терапием и фIыгъэкIэ. Ныбэ ихъуагъащIэ сабийм и щхьэкуцIымрэ псантхуэхэмрэ къызэригъэщIым хуэдэщ ар. Къэхутэныгъэхэр щрагъэкIуэкIащ Германием онкологиемкIэ и IуэхущIапIэхэм я зым. Абы и фIыгъэкIэ узыфэ шынагъуэ зэмылIэужьыгъуэ куэд яхуэгъэхъужынущ дяпэкIэ.
•2018 гъэм китай биолог Цзянькуй Хе жиIауэ щытащ зи генхэр зэпэщ ящIа хъыджэбз цIыкIу зэтIолъхуэныкъуэхэр дунейм къызэрытехьэнур. А хъыбарым куэд къигъэуIэбжьат. CRISPR технологием и фIыгъэкIэ ВИЧ, лышх узыфэ шынагъуэ зэмыуэлIэн сабийхэр дяпэкIэ къызэралъхуфынур я фIэщ мыхъуу, щIэныгъэ дунейр къызэщIэIэтащ, псалъэмакъышхуэхэр къикIащ. Сыту жыпIэмэ, нэхъапэIуэкIэ, ген инженериемкIэ къэхутэныгъэхэр куэдкIэ нэхъ мащIэу щыщытам, цIыху зыбжанэ къаIэщIэлIати, мы унэтIыныгъэр къызэтрагъэувыIэпэну хэтащ. Апхуэдэу, китай биологым ирихьэжьэжа Iуэхур къыIурагъэупщIыIуащ, ауэ абы щIэщыгъуэ гуэр къигъэщIами е мы Iэмалыр иригъэфIэкIуами зыми ищIэркъым.
•Физиологиемрэ медицинэмкIэ ехъулIэныгъэфIхэр къызэрагъэлъэгъуам папщIэ, Нобел и саугъэтыр яхьащ Эллисон Джеймсрэ Хонко Тасукурэ. А тIум къыхалъхьа Iэмалым утепсэлъыхьмэ, цIыхум къефыкI лышх лIэужьыгъуэм елъытауэ и иммунитетыр къызэщIагъэушэурэ, Iэпкълъэпкъыр езыр узым ирагъэбэнынуращ.
Фырэ Анфисэ.
