Гувэми щIэхми, цIыхур и блэкIам щыхуеплъэкIыж, и лъабжьэхэр къыщитIэщIыж, къызыхэкIар къыщилъыхъуэж зы лъэхъэнэ и гъащIэм къыхохуэ. Апхуэдэ Iуэхур пщэрылъ зыщызымыщIыжа, абыкIэ зэмыупщIыжа щIагъуэ тхакIуэхэм къахэкIагъэнкъым. Ар икIи гурыIуэгъуэ хуэдэщ. ТхакIуэр зытепсэлъыхьыр, зи гугъу ищIыр, зи щхьэфэ иIэбэр гупсысэ пыухыкIахэм я шыбзэм щIегъэкI, зыдищIэжми къыфIэмыIуэхуми, лъэпкъ нэщэнэ пыухыкIахэмкIэ еузэд. Къаплъэ нэхърэ къиплъ, жыхуаIэм ещхьу, тхылъеджэр щыщIэупщIэ куэдрэ къыхокI, псалъэм папщIэ, тырку дунейм къыхэхъукIамэ, абы и литературэм щIапIыкIамэ, дэнэ тхакIуэм адыгэ нэщэнэхэр къыздрихыр, адыгэ IуэрыIуатэм и уней пкъыгъуэхэр щызэригъэкъур, адыгэ хабзэм и курыхым щыгъуазэ зыщыхуищIыр, жиIэу. Лъэпкъ щIэжым и джэ макъ къыпхыIукIращ, езы тхакIуэр щтэIэщтаблэ щищIыж къыхэкIыу, апхуэдэ «хъуаскIэхэр» къызэпхезыгъэдзыр.
Зи гугъу тщIы джэ макъыр къызыпхыIукI тхакIуэхэр щымащIэкъым Тырку щIыналъэм, абыхэм адыгэу залъытэжми, къуэпскIэ адыгэм екIуэлIэжу щытми. Зыщыщыр зыдэзыщIэжыр ууейщи, и Iуэхур щхьэхуэщ, ауэ «тхыдэм игъэгъуэщауэ» зыкъэзылъыхъуэжхэр гъэщIэгъуэн мэхъу. Апхуэдэу «и щхьэ и лъыхъуакIуэу хэтхэм» яхэплъытэ хъунущ Нобель и саугъэтыр зыхуагъэфэща Памукъ Орхьан.
Дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа Орхьан 1952 гъэм мэкъуауэгъуэм и 7-м Истамбыл къыщалъхуащ. Абы и цIыкIущхьэри и щIалэгъуэри щыкIуар щыхьэрышхуэм и Шишли хьэблэм хыхьэ щIыпIэ нэхъ зэIузэпэщ дыдэхэм ящыщу НишанташыкIэ зэджэращ. КъызыхэкIар Хэкур егъэзыгъэкIэ ирагъэбгынэу Тыркум яхуа зы адыгэ унагъуэщ. Орхьан и адэжьхэм Уэсмэн пащтыхьыгъуэр къызэхакIухьащ, икIэм щетIысэхари Манисэ къалэм и Iэхэлъахэрщ. Тыркум къыщыхута адыгэхэр зэрагъэтIысам уеплъмэ, шэч къытумыхьэжу Памукъ Орхьан лIакъуэкIэ шапсыгъхэм зэращыщым тебгъэчыныхь хъуну къыдолъытэ. Манисэ щIыналъэм ноби шапсыгъ адыгэ къуажэхэр къыщызэтенауэ итщ.
ТхакIуэм адыгэ къежьапIэ зэриIэм гурыщхъуэ худимыIэжу дытезыгъэпсэлъыхь щхьэусыгъуэ зыбжанэ щыIэщ. Орхьан и къуэш нэхъыжь Шэукъэт, Истамбыл дэт Босфор университетым экономикэм и тхыдэмкIэ и профессорым зэрыжиIэмкIэ, зэшхэм я адэ Къундуз и адэ и лъэныкъуэкIи, и анэ лъэныкъуэкIи и Iыхьлыхэр щIыгъуу 1890 гъэм нэсыхункIэ Манисэ хиубыдэ Гёрдэс щIыналъэм щыпсэуащ. Къундуз и адэшхуэ Сабит-бей XIX лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм ирихьэлIэу Гёрдэс и Iимам нэхъыщхьэу щытащ, дин еджагъэшхуэт, зэхэщIыкI лъагэ зиIэ цIыху Iущт. Къундуз и анэшхуэри ИстамбылакIуэм и лъэхъэнэм Кавказым къикIыу Гёрдэс къэкIуахэм ящыщт. Унагъуэр XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм япэщIыкIэ Измир Iэпхъуащ, иужькIэ Истамбыл кIуауэ щытащ. Езы Орхьан и гукъэкIыжхэм къызэрыхэщымкIэ, гъунэгъухэм гу лъатэрт абыхэм яхэтIысхьа унагъуэр теплъэкIэ езыхэм зэремыщхьым, хужьыфэу, цIыху лъагэхэу, пкъыфIэу зэрыщытым. Апхуэдэу къазэрыщхьэщыкIым, я щIыфэр бжьэхуцым хуэдэу зэрыхужьым щхьэкIэ, «pamuk» жаIэурэ, Тыркум щыпсэу псоми унагъуэцIэхэр зрагъэгъуэтын хуейуэ къэралым къыщигъэувым, ар ирагъэтхри, абы къытенауэ щытащ. Я адыгэ унагъуэцIэр езыхэм ящIэжыркъым. Ауэ, адыгэ шхуэлыр кIыхьщ, жаIэ, ар къажезыIэн гуэр зэрыщыIэм ди щхьэкIэ шэч къытетхьэркъым.
Орхьан тхылъри, тхылъ еджэнри зэрыцIыкIурэ фIэфIт. И адэм и тхылъ хъумапIэ иным, тхылъ минрэ ныкъуэм нэблагъэ зыщIэлъым, щIалэ цIыкIур махуэ псом щIэкIуадэрт. Хъуапсэрт езыр балигъ хъумэ, тхылъ куэд зэригъэпэщыну, икIи къехъулIащ ар: нобэ Орхьан и тхылъэщым мин пщыкIутIым щIигъу хэлъщ. ЩIалэм хэлъэт иIэт, ар гурыхуэт, жант. «Robert College» жыхуаIэ америкэ еджапIэр хъарзынэу къиухри, архитектор IэщIагъэм хуеджэну, Истамбыл дэт Технологическэ университетым щIэтIысхьащ. АрщхьэкIэ нигъэсакъым. Орхьан тхакIуэ хъуну зэрыщIэхъуэпсыр и адэ-анэм яжриIэри, журналист IэщIагъэр щызрагъэгъуэт институтым еджэну кIуащ. И адэр щыгуфIыкIащ къуэм ищIа гуращэм, анэм къабыл ищIакъым, ауэ икIи пэувакъым.
Институтым щыщIэс илъэсхэрщ Орхьан тхэным нэхъ зыщритар, абыкIэ и лъэкIыныгъэр здынэсыр игъэунэхуу щыхуежьар. Тхэн щригъэжьар 1974 гъэрщ, и япэ тхылъри, «КIыфIымрэ нэхумрэ» зыфIища романыр зэрытыр, дунейм къыщытехьар 1979 гъэращ. Тырку тхакIуэ цIэрыIуэ Орхьан Кемал и цIэр зезыхьэ саугъэтыр къыщIыхуагъэфэща мы тхыгъэшхуэм Орхьан иужькIэ хэлэжьыхьыжщ, къыщыIэта Iуэхугъуэхэм зригъэубгъури, 1982 гъэм «Джэудэт-бейрэ и къуэхэмрэ» фIэщыгъэр иIэу етIуанэу къыдигъэкIыжащ. Тхылъым щIэупщIэшхуэ иIащ, зэуи зэбгрыкIат. Абы щыгъуэщ тхакIуэ ныбжьыщIэм къыщыгурыIуар и IэщIагъэр къызэригъуэтыжар.
Орхьан сыт хуэдэ тхыгъэ утыку кърихьами, хамэбзэхэмкIэ зэрадзэкIыу, фIыщIэтынхэмрэ саугъэт зэмылIэужьыгъуэхэмрэ хуагъэфащэу хъуащ. Къыхэдгъэщынщи, 1984 гъэм Орхьан итха «Унэ даущыншэ» романыр франджыбзэкIэ 1991 гъэм дунейм къытехьащ, «БыдапIэ хужь» романым 1990 гъэм Америкэм и Штат Зэгуэтхэм литературэмкIэ и саугъэт лъапIэ къыщихьащ, «Уэс» романыр 2004 гъэм а къэралым къыщыдэкIа тхылъ нэхъыфIипщIым ящыщу къалъытащ. «Тхылъ фIыцIэ» романыр Тыркум литературэ къэхъугъэшхуэу къыщалъытат. Тхыдэр зи тегъэщIапIэ, абы и пэжымрэ пцIымрэ я зэпылъыпIэр къэзыхутэ тхыгъэм кIэщIу кинофильм тращIыкIри, Тыркум щагъэлъэгъуауэ щытащ. 1998 гъэм дунейм къытехьа «Сэ си цIэр Плъыжьщ» романыр бзэ 30-кIэ зэрадзэкIауэ щытащ. Мыпхуэдэ щапхъэхэр куэд мэхъу.
Памукъ Орхьан и Iэдакъэ къыщIэкIа тхыгъэхэр бзэ 75-м щIигъукIэ зэрадзэкIащ, и тхылъхэр мелуан 15 нэхърэ нэхъыбэ хъууэ къэрал зэхуэмыдэ куэдым къыщыдэкIащ. Америкэм и Штат Зэгуэтхэм къыщыдэкI «Тайм» журналым Памукъ Орхьан щIэупщIэ нэхъ ин дыдэ дуней псом щызиIэ цIыхуищэм яхибжауэ щытащ. Тыркум, Германием, Франджым, Урысейм, США-м литературэмкIэ я саугъэт бжыгъэншэхэр къихьами, псом ящхьэж хъуар 2006 гъэм къыхуагъэфэща Нобель и саугъэтырщ. Тыркум щыщу а дамыгъэ лъапIэ дыдэр япэу зратари Орхьанщ.
И япэ тхылъым щегъэжьауэ Памукъ Орхьан и Iэдакъэ къыщIэкIыу хъуар цIыхухэм щIызэрапхъуэр, яхузэрымыгъэгъуэту щIеджэр «гъащIэм и пэжым и пцIанапIэкIэ зэрытеIэбэфырщ», куэдым зыкъыхалъагъукIыжу зэрыщытырщ. Абы и романхэр пост-модерн жыхуаIэ тхэкIэ жыпхъэм итщ, уеблэмэ «БыдапIэ хужь», «Тхылъ фIыцIэ», «ГъащIэщIэ», «Си цIэр Плъыжьщ», «Уэс» романхэр литературэм а и лIэужьыгъуэм и курыхщ. Орхьан и тхыгъэхэм Iэмал зэпэщIэтхэр йобэкI: дыгъуасэ - нобэ, къухьэпIэ – къуэкIыпIэ, классикэ - иджырей, жьы - щIэ хуэдэ гупсысэ зэпэувхэмрэ еплъыкIэ зэблэухэмрэ.
Нобель саугъэтыр зэрыхуагъэфэщара Орхьан ди лъэпкъэгъуу къыщIэтлъытэн хуейр, жаIэу зэхэпхынущ. Зы лъэныкъуэкIи, уегупсысмэ, пэжщ ар. Тыркум къыщалъхуами, зэрытхэр тыркубзэми, адыгагъэм и гущэм къихъукIатэмэ, адыгэ и бынщ, тхужыIэнт ину. Ауэ, и гъащIэр къызэрекIуэкIар аращи, зи къуэпсыр хэгъуэж адыгэ унагъуэщ къыщалъхуар. Апхуэдэу щыт пэтми, абы зыкъыщимылъыхъуэж зэи къэхъуакъым. Орхьан адыгэу къэлъытэн щIыхуейм и зы щхьэусыгъуэщ тхыдэм зыщигъэгъуазэу, и лъэпкъ и щхьэ кърикIуар нэхъ гъунэгъуу зригъэщIэну зэрыхэтыр.
2015 гъэм дунейм къытехьащ «Тыркур Европэ дунеишхуэм» зи фIэщыгъэ щIэныгъэ лэжьыгъэшхуэр, Нобель и саугъэтыр зыт IуэхущIапIэм и IэщIагъэлIхэм ягъэхьэзырар. Тыркумрэ Урысеймрэ я зэхущытыкIэм, хэкуитIми щыпсэу лъэпкъхэм я тхыдэмрэ лъэпкъ щIэжымрэ хэлъ щхьэхуэныгъэхэр къэзыхутэ а лэжьыгъэм щIыпIэ хэха щеубыд «диаспора» жыхуэтIэ фIэщыгъэм. ХамэщIыр унапIэ зыхуэхъуахэмрэ абыхэм я щIэблэмрэ Тырку дунейм зэрыхэувам и гугъу щащIкIэ, лIэужьу текIым емылъытауэ, цIыхум и къуэпсыр зэрыщымыгъупщэр, Тыркум и цIыхуу щытми, тыркугъэ зэрызэрамыхьэр дэнэ дежи къыщыхагъэщу зэрыщытым гу лъатэ абыхэм. Щапхъэуи къахь Нобель и саугъэтыр зрата Памукъ Орхьан: «ЛитературэмкIэ Нобель и саугъэтыр зыхуагъэфэща Памукъ Орхьан и лъэпкъкIэ адыгэщ. Лъапсэрыхыр къызыхуагъэкIуа а лъэпкъым и лъахэщ 2014 гъэм Олимпиадэр щекIуэкIа Сочэ щIыналъэр». Мыбы хьэкъыу къегъэлъагъуэ, «сышэрджэсщ» щыжиIэкIэ, Кавказым и лъэпкъ гуэри мыхъуу, адыгэм къызэрыхэкIар Орхьан зэрызыдищIэжыр, гъуэтыгъуэ ихуэу сыт хуэдэ псалъэмакъми ар къыщыхигъэщкIэ, и къуэпсхэм мыхьэнэ иIэу къызэрилъытэр. Арыххэуи, цIыхугъэм и пщалъэкIэ уеплъмэ, и гупсысэр, и дуней лъагъукIэр къэзыгъэщIар адыгэхэращ, жыпIэ хъунущ. Арагъэнущ «лIэужьыр бжьиблкIэ мауэ» щIыжаIари.
Къыщыхъуа махуэр зыгъэлъапIэ Памукъ Орхьан иджыри зи гуащIэ илъ тхакIуэщ. Абы и Iэдакъэ къыщIэкIа тхыгъэхэр урысыбзэкIэ зэрадзэкIыурэ «Амфора» тхылъ тедзапIэм къыщыдокI илъэс зыбжанэ хъуауэ. Шэч хэлъкъым, абы и утыку псалъэмакъхэм адыгэм и Iуэхури къызэрыхэувэнум, лъэпкъри ину щIэгушхуэн къызэрыкъуэкIынум. Ар нахуапIэ хъуну, и къалэмыпэ къыщIэкIыну зы тхыгъэщIэм адыгэм и цIэр лъагэу щиIэтыну дыщыгугъыу тхакIуэ гуащIафIэм дохъуэхъу ди япэ узыншэу итыну .
ТАБЫЩ Мурат, «Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.
