Хапар

Бусагъатда адамланы кёбюсю, уллайгъанла уа артыгъыракъда, халкъны, миллетни да жашауунда бюгюн бола тургъан осал ишле бурун заманлада тюбемеген сунадыла. Керти болур, ол хыйсаплы ишле алгъада шёндюча кенг жайылып кёрюнмегендиле, тюбей а тургъандыла. Алайлыкъгъа шагъатлыкъ этген Огъары Малкъардан Темуккуланы Адилни жюз бла алты жыл жашагъан атасыны бу хапарыды. Баям, мынга ийнанмагъанла да чыгъарла, алай ол заманны хар адамыча, акъсакъал ётюрюкчю уа тюйюл эди. Бир огъурлу адамны аны эсинде-бусунда болмай келип къалгъан уллу сюймеклиги къаллай ачы, кюйсюз ишге таукеллендиргенин, тюртгенин ачыкълагъан хапарды бу.

Тау бий Иналукъ, юч хайт деген жашны атасы, бийчеси бла зауукълу жашап болгъанды. Байлыгъы – уллу, ырысхысы – сыйыннгысыз, малы – сансыз. Гюржюде, Къабартыда, Къарачайда, Дюгерде да шуёхлары – кёп. Юч жашын да, жалчыларындан башха этмей, къазауат ишлетип, кеси да, жашларындан артха къалмай, чалгъыда, дырында да урунуп, мал къошланы да дайым жокълап тургъанды. Жашларына айтыуу хар заманда былай эди: мени жашау жоругъуму эсигизден бир заманда кетермегиз. Ол а буду: «Байлыкъ – ишлегенде, ырысхы – тишлегенде, эриннген - мугур».

Бийчеси да къарауашлары бла тенг эрге чыгъарыкъ къызлагъа юс кийимле, тёшек-жастыкъ керекле тигип, жаулукъларына окъа халыдан чачакъ салып тургъандыла. Къысха айтханда, Иналукъ ишлемегенни кёрюп болмагъанды, жашларын да алай юйретирге кюрешгенди. Болсада ханла, бийле да кеси ёмюрлерине оноу эталмайдыла. Уллу Аллахды хар кеси жаратхан жанны бу дунияда турур кезиуюне ёлчем салгъан. Къыйын ауруу тийип, кёп да аурумай, бийче аргъы дуниягъа кетди…

Ким да биледи, сабийле болгъан юйюрню атасы ауушханлыкъгъа, юйню жашауу хазна тюрленмейди, къайтмаз жолуна ана кетсе уа, бир-бир атала сабийлерине тыш адамча болуп къаладыла. Нарт сёзледе ётюрюгюмю барды! Бош айтылгъан болмаз: атадан ёксюз – бир ёксюз, анадан ёксюз – минг   ёксюз,  деп. Бийче  эди аталары бла киши мардасына жетип тургъан жашланы ортасында чюйреликле болдурмай жашатып келген. Тытыр улухузу (известковый раствор) ташланы бир бирине жабышдыргъанча, юйде жарашыулукъну жалчытхан. Энди уа Иналукъ бла жашларыны ортасында да, къарындашланы кеслерини араларында да бир бирге тынгыламаулукъ, бир бирни ангыламаулукъ кюнден-кюннге ёседен-ёсе, ачыкъ къажаулукъгъа айлана  барады.

Бир кюн бий, жашланы ючюсюн да аллына сюеп, ачыуланнганын букъдурмай, къычырды: «Мен тамбла  узакъ жерледе шуёхларыма барама. Ала мени чакъырып, кёп кере айтдыргъандыла. Анда неллай бир туругъуму билмейме. Мен келгинчи, юйде гитчегиз Таубатыр къалады. Сиз а мен келирге юйден жокъ болуп туругъуз. Мен сизни биригизге да мюлк-ырысхы берлик тюйюлме. Мени атам да къолума жукъ бермей къыстагъан эди. Анга жюрек къыйыным аз да жокъду, тюз этген эди: башыма къаты болдум, мал да, мюлк да къурадым, ырысхы жыйышдырдым. Сизни да ёсдюрдюм, ишлерге юйретдим, акъылыгъыз болса, къайда да гыржын табарыкъсыз. Мен къайтханлай а, Таубатыр да сизни ызыгъыздан барлыкъды. Мен алыкъа сизден кёп да саулукълума, кесим эркин жашаргъа сюеме, андан къатын алып келликме!»

Экинчи кюн юйде жангыз Таубатыр къалды. Къарыуу да болгъан, ёхтемлиги да хорлагъан Иналукъ бий жолуна, тамата къарындашла уа Къабартыда аналарыны жанындан жууукъларына кетдиле. Таубатыр а атасыны уллу юйюнде кеси ие болуп эркин жашайды. Ай да озгъунчу, Иналукъ бий юйюне къайтды. Жангыз кеси угъай, жыйырма жылы да толмагъан, кёзню къаматырча ариу, тал чыбыкъдан башха тюйюл – субай тиширыу бла. Аты да Шахрида.  Эштада, ийнаныргъа къыйын да болур, алай Таубатырны кёргенлей, Шахриданы ариу бети тюрленип, жашдан кёзлерин айыралмай къалды. Таубатырны уа, жюреги къыстау уруп, этине-женине шёндюге дери сезилмеген сейирлик жылыу жайылып, санын-чархын титиретди.

Бий шуёхларыны тиллерин, ала да малкъар тилни уста биледиле. Ол хыйсапдан жаш къатыны бла хапарлашханда ауара жокъду. Шахрида да малкъар тилде бир эки айны кёзюнде сёлешип башлады. Къалай сёлешалмаз эди, устазы Таубатыр эди да!..

 Иналукъ а жашдан-жаш бола баргъанчады. Алгъаракъда айтханыча, Таубатырны да, тамата жашларынча, юйден къыстаргъа акъыл этгенин билдирди жашына, къатынына да. Ол кече не Шахриданы, не Таубатырны кёзлерине жукъу кирмеди. Быланы араларында уллу сюймеклик жаратылып къалгъанын, аны букъдуруп жашагъанларын, таша байламлыкъ жюрютгенлерин да Иналукъ бий арталлыда сезмейди. Эркегырыудан эсе тиширыуну не амалсыз кёрюннген болумдан да чыгъыш таба билгени эрттеден белгилиди. Мында да алай болду. Танг эрттен, эри уяннганлай, бийче анга къууанчлы хапар айтды – ауурлугъу болгъанын, тюшюнде уа жашчыкъ тууарыгъын кёргенин.

- Энди сен кесинги саулугъунгу бек къаты сакъларгъа керексе, кесинги къанынгдан жаратылгъан уланчыгъынгы къубултуп ёсдюрюрге. Биз жашагъан жерде нарт сёз жюрюйдю: тауну аудураллыкъ адам да къартлыкъны бла ичгини хорлаялмаз.  Санга ким болушурукъду, Таубатырны къыстасанг, бир да билмезсе, болушлукъ къалай эм къачан керек болуп къалырын. Аны биргенге къой, къарындашчыгъын да ол бек сюерикди. Иги сагъыш этип, кюйсюз бий къатыныны акъылы тюз болгъанына тюшюндю да, кичи жашын юйде къойду, жууукъ заманда аны да юйдегили этерге айтып. Алай Иналукъ къайсы къызны сагъынса да, жашындан ырызылыкъ алалмады аны кесине келин этерге…

Заман жетип Иналукъгъа, эсе да Таубатыргъа, ариу, саулукълу, чёрчек улан тууду. Атына уа Акъбатыр атады Шахрида, бизде биринчи сабийге атны анасы сайлайды деп. Бийни, аякъ тюбюнде чёп сынмай, кёлю кёкге жете, жашла бла имбаш таш атышып окъуна аланы хорлайды. Башына уа энчи сагъышла келипдиле: «Битеу байлыгъым энди Акъбатыргъа къалыргъа керекди, Таубатыр а къарындашларына барсын, анга мында жер жокъду!»  Ол акъылын жашына, къатынына да билдирди, бу жол башха оноу болмазын къаты чертип. Жаш, жюреги не бек кюйсе да, атасыны оноууна сёз къатлаялмады, бийче биягъы эрини этгенине бюсюремегенин айтханда, ол анга бир ишекли къарагъанындан ауузун къысды.

Ингирде ташартын Шахрида Акъбатырны керти атасына – Таубатыргъа  жолукъду, алай жюрегини бек теренинде жаратылгъан кюйсюз акъылын а ачыкъ билдиралмады базынып. «Мен сенсиз жашаяллыкъ тюйюлме! Сенсиз манга дуния да дуния тюйюл, эр да эр тюйюл, айтдырмай къоймай эсенг а –  улан да улан тюйюл! Мени сенден айыргъанны сылтауу ол эсе…» Бийче, андан сора сёлешмей, отоууна кетди. Танг аласында ана бешигинде тургъан Таубатырчыкъны ёшюн сютю бла тойдурду да, ол татлы жукъугъа киргенде, ахыр кере  къаты уппа этип, бетчигине жастыкъны салды... Сора отоуундан шош чыгъып, тосун уятды да: «Энди биз экибизге бирге болургъа чырмау болуп тургъан жокъду, бусагъатда мен аны ёлтюрдюм. Айт, энди биз ёмюрде да бирге боллукъбузму, сен мени сюйгенлей турлукъмуса?! Къаргъан мени бир заманда да къоймазгъа, сени ючюн мен уллу гюнях иш этгенме, мурдарлыкъгъа киргенме!»

- Ол мени атам болгъанлыкъгъа, аны ёлгенине не мен, не къарындашларым, шёндю айтханым санга не къужур кёрюнсе да, жарсырыкъ тюйюлбюз. Анабыз ёлгенден сора бизни юйюрню чачханды, бир бирибиз бла жау этгенди. Тюз окъуна этген болурса, мурдарлыгъынгы кечилмезлик гюняхы уа Уллу Аллахны аллында кесингде къаллыкъды,– деп, атасыны отоууна тебирегенлей, сескенип, эсин ташларгъа жетди – атасы саппа-сау аллына чыгъып къалды!  Иналукъ а, къатынына айланып, айтды: «Мени къартлыкъ уланым а уянмагъанмыды алыкъа? Хо, жукъласын! Сабий жукъусунда ёседи. Ол кесиме ушаш пелиуан киши боллукъду! Таубатыр, сен а оноууму билесе», - деп, жашына айланнганында, аны бети чыммакъ болуп, ауазы къалтырай, Шахриданы чачындан тартып жерге къаплагъанын кёрюп, къоркъуп сейирге къалды.

Кюйсюз бий эс жыйгъынчы, уланчыкъны керти атасы Шахрида кимни ёлтюргенин ангылады да, анга ачыулу къолун кётюрдю…