Лъэпкъ Iуэху зепхуэн папщIэ IэщIагъэрэ щIэныгъэрэ, зэфIэкIрэ IэнатIэрэ я закъуэкъым узыхуейр, абы щIыгъупхъэщ гууз-лыузыр, укъызыхэкIам и сыт хуэдэ Iуэхуми гудзакъэ хуиIэныр. А псори зыхэлъщ нобэ зи ныбжьыр илъэс 50 ирикъу Къардэн Хьэсэн. Ар спортым и мастерщ, Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и тренерщ, «Акрополь» щэнхабзэ-зыгъэпсэхупIэ IуэхущIапIэм, «Кавказская пленница» этнорестораным я унафэщIщ.
ЦIыху къэсыху иIэжщ игъэнэхъапэ, и гъащIэр зытеухуауэ щыт Iуэху. Апхуэдэу зыбжанэ къыхегъэбелджылыкI Хьэсэни.
- ЩIалэгъуалэм гъэсэныгъэ нэс яхэлъхьа зэрыхъуным нэхъыжьыIуэхэр дегупсысын хуейуэ соплъ, ахэр гупым дахэу хыхьэу, апхуэдэуи къыхэкIыжыфу щытын хуейщ, - жеIэ Хьэсэн. - Адыгэбзэр тхъумэн папщIэ тхузэфIэмыкIын хуэдиз тщIэн, ар щымыIэжмэ, лъэпкъри зэрыщымыIэжынур къыдгурыIуэн хуейуэ къызолъытэ. Адыгэбзэ зыщIэр зэрымыкIуэдынур си фIэщ мэхъу. ЯфIэкIуэда бзэр къэзыгъэщIэрэщIэжауэ зезыхьи (журтхэр) щыIэщ, ауэ щхьэ ар щапхъэ тхуэхъун хуей, диIэр дымыхъумэу?! Бзэ нэхъыбэ пщIэху, дунейм нэхъ ухэзэгъэну, уи Iуэху нэхъ дэкIынуращи, щхьэ ди бзэ дыдэмкIэ щIэддзэн хуэмейрэ. Абы щыгъуэми ди бзэр бэлыхьщ, и IукIэри гъэщIэгъуэныщэщ, щхьэ куцIыр икъукIэ фIыуэ зыгъэлажьэщ. Ди бзэм хуэдэу къэнэжар зэрымащIэ дыдэр щIэныгъэлIхэми жаIэ. «Гортанный кодированный» жыхуаIэм хуэдэу щытщ адыгэбзэр, «щакIуэбзэ», «щIагъыбзэ», нэгъуэщI мыхьэнэ щхьэхуэхэри зыхэлъ псэлъэкIэ иIэжу. Апхуэдэ псэлъэкIэ-гупсысэкIэм цIыхур губзыгъэ ищIынущ, гъэщIэгъуэну игъэгупсысэнущ.
Псори зэлъытыжар уцIыкIуху уи адэ-анэм къыпхалъхьаращи, ар нобэми зыхызощIэ. Ди сабиигъуэм щыгъуэ жылагъуэм цIыхур игъасэу щытащ. Дызыдэса адыгэ хьэблэм къыдэтхащ куэд, цIыхугъэ, адыгагъэ и лъэныкъуэкIэ. ТIэкIу нэхъ ин дыхъури, цIыхур хуабжьу зыпсыхь спортым, абы щыдиIа гъэсакIуэфIым къытхалъхьахэр уасэ зимыIэщ. Атэлыкъым хуэбгъадэ хъуну собж тренерыр, апхуэдизкIэ ар къыттеубгъуауэ щытащи. Апхуэдэу фIыуэ щытащ ди зэманыр. Иджырей щIалэгъуалэм зыхалъхьэм я нэхъыбэр телевизорым, интернетым кърах. Абыхэм Iей защIэ фIэкIа имыту жысIэркъым сэ. Къыхэзгъэщыну сызыхуейр нэхъыжьхэм ди жыIи я тхьэкIумэм итын зэрыхуейращ. Япэм дауэт, уджэгурэ пэт зыхыуагъэхырт зыхыуагъэлъхьэну зыхуейр. ЩIалэгъуалэр зыщIэдгъэдэIукIхэр зы тхьэкIумэм ихьэу адреймкIэ икIыжу къыпщыхъуми, хуей зэрыхъуу, къыздрихар имыщIэу, къигъуэтыжынущ ар. Апхуэдизу Iуэху гугъукъым зи гугъу тщIыр, дуней зэхэзэрыхьа щыпсэугъуейм зэман адэ-анэм къамыгъуэтыфурэ сабийр тIэкIу IэщIыб хъууэ аращ. Апхуэдэу жыпIэми, сабий щытрагъэу, щрагъаджэ гупжьейхэр куэду щыIэщ, адыгэ гъэсэкIэм и гугъу умыщIмэ.
«Хэлъхьэныгъэ нэхъ лъапIэ дыдэр уи лъэпкъым хуэпщIаращ», - жиIакъэ цIыху Iущ гуэрым?! Мис апхуэдэ хъугъуэфIыгъуэщ «Акрополь»-р, ар шхапIэ-нэгузегъэужьыпIэ къудейкъым, щIэныгъэ-гъэсэныгъэ мыхьэнэшхуи абы иIэщ. Псалъэм и хьэтыркIэ, ар къатищ мэхъури, дэтхэнэри Iуэху щхьэхуэм хухэхащ. Япэ къатыр спортращ зытеухуар, ди республикэм, къэралым я спортсмен цIэрыIуэу 150-м нэблагъэм я гугъу щыщIащ, я сурэтхэр, скульптурэхэр щыболъагъу. ЕтIуанэ къатыр Iэнэ къыщаухуэ пэшщ. Ещанэр Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Урысеймрэ я тхыдэр къызэщIэзыубыдэ музейщ.
- Гъэсэныгъэмрэ бзэмрэ къакIэлъыкIуэу Iэмал имыIэу дызыхуейр тхыдэ щIэныгъэщи, музейр абы къыпоувэ, - къыпещэ адэкIэ Хьэсэн. - Адыгэм и дуней тетыкIар, ди адэжьхэм зэрахьа хабзэр, ди тхыдэр щIалэгъуалэм ящIэу къэхъумэ, дымыкIуэдыну къысщохъу сэ. Иджыпсту музейм хьэпшып зэмылIэужьыгъуэу 300 - 400 щIэлъщ, иджыри 500 хъун диIэщ. Иужьрейхэр утыку къыщIидмыхьэр гъэлъэгъуэныгъэм хухэха щIыпIэхэр едмыгъэубыдын щхьэкIэщ, зэпымыууэ къыдогъэсэбэпри. Музейм ехьэлIауэ си гум илъыр гъунэжщ, абы щIэлъыну сызыхуей хьэпшыпхэр зэхуэхьэсыным зы гъащIэ хуримыкъуным хуэдизщ. Ди музейм лъэпкъ тхыдэм щыхухэхар метр зэбгъузэнатIэу зы мин хъууэ аращ. Ди IуэхущIапIэм къекIуалIэхэм тхыдэм и гугъу щахуэтщIкIэ, дызытепсэлъыхьыр адыгэ закъуэракъым, къапщтэмэ, лъэпкъыу дунейм тетыр тхыдэкIи лъыкIи зэрызэпхар ди музейм наIуэу къегъэлъагъуэ,
ЯфIэгъэщIэгъуэну илъэси 9 хъуауэ цIыхухэр къыхуокIуэ «Акрополь»-м. Кавминводхэм зыщызыгъэпсэху туристхэр зэпымыууэ къахуоблагъэ, ар университетхэм долажьэ (экскурсие- хэр драгъэкIуэкI, туризмэм теухуа лекцэхэм къахуоджэ), школхэми ныбжьыщIэхэр къокI. Республикэм хьэ-
щIэ зыгуэрым къыхуэкIуамэ, «Акрополь»-м къашэри зыщрагъэплъыхь, шыгъу-пIастэ къыщыхуащтэ.
Апхуэдэ зы экскурсие срихьэлIащ сэ. УкъеджэкIи къыбжаIэкIи зыхэпщIэнукъым музейм щIэлъ лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэхэм къапкърыкI хуабагъэр, дахагъэр. Бадзэ дымым зэхэпхыну щымт цIыху щэщIым щIигъуу зыплъыхьакIуэ къэкIуа ныбжьыщIэ гупыр, Къардэн Хьэсэн хьэпшыпхэм я гугъу зэрищIым, тхыдэ напэкIуэцIхэр зэрыщIипщытыкIым апхуэдизкIэ дихьэхати. Спортсменхэм ятеухуа хъыбархэми, музейм щIэлъ хьэпшыпхэм зэрытепсэлъыхьми гупсэхуу щIэдэIуащ ныбжьыщIэ цIыкIухэр, ахэр къэзыша нэхъыжьхэри езыхэри арэзыуэ, гухэхъуэгъуэ зэрагъуэтар къапщIэу пэшышхуэм къыщIэкIыжащ. АдэкIэ, «Акрополь»-м щагъэува хабзэм тету, ахэр пщэфIапIэм ирагъэблэгъащ, адыгэ шхыныгъуэ зэрапщIэфIым ирагъэплъащ, къафэм и щэхухэр къыщыхузэIуах дерс хагъэплъащ, ахэр я нэгу зэрыщIэкIам щыхьэт техъуэ тхылъ иратащ.
- Ди республикэм зыщызыгъэпсэхухэр, зыплъыхьакIуэхэр нэхъыбэу къэкIуэну дыхуейт, абы и сэбэп адыгэхэм я мызакъуэу Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэу лъэпкъ псоми екIыну къызолъытэри. Сыту жыпIэмэ, туристхэм мыбдеж къыщыддалъагъум елъытауэ щытынущ еджэн е нэгъуэщI IуэхукIэ щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм кIуэ щIалэгъуалэм абы къазэрыщыIущIэнур, - къыхегъэщ ди псэлъэгъум. - Къапщтэмэ, хьэрычэт Iуэхуу хъуам япэ итыр турист хьэрычэтращ, щIыналъэми дэ тхуэдэ холдинг щхьэхуэми я зыужьыныгъэр нэхъыбэу зэлъытар аращ. Ар ефIэкIуа иужьщ адрей псоми хэхъуэ яIэу щыхъур. Мыхьэнэшхуэ зиIэ иджыри зы Iуэху зыщыдгъэгъупщэ хъунукъым. ХьэщIэ къыщыпхуэкIуам и деж узыкIэлъыплъыжу щIыбодзэ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, цIыхум и щэнхабзэр нэхъ лъагэ мэхъу. Щэнхабзэ уимыIэмэ, уунэхъуауэ аращ. Спортсменым, хьэрычэтыщIэм, политикым, нэгъуэщIхэми ар яхэмылъмэ, цIыхум къыщыщIынкIэ хъуну нэхъ гузэвэгъуэшхуэщ ар.
ХьэрычэтыщIэу зыкъилъытэжыркъым Хьэсэн, хэхъуэ фIэкIа Iуэху зэримыхуэу зэрымыпсэуфынум къыхэкIыу. «Адыгагъэм сыт къикIыр? Зыгуэрым фIыкIэ зы лъэбакъуэ къыпхуичамэ, тIу уигъэчыжынущ абы, - жеIэ Хьэсэн. - Хьэрычэт Iуэхум апхуэдэу ухэтмэ, куэд пхьынукъым, псынщIэ дыдэу ущIэтIысыкIынущ. Апхуэдэу щыхъукIи, къигъэхъуапIэ гуэр ухуейщи, псэуныгъэм ехьэлIа хьэрычэт Iуэху (социальный бизнес) зетхуэн хуей мэхъу. «Акрополь»-м деж щытлъагъур мис апхуэдэ хьэрычэтщ».
Адыгэм игъащIэм псалъэжьу къыдогъуэгурыкIуэ «ГъущI куэбжэ зиIэр гъущI мастэ щощIэ» псалъэжьыр, псомкIи ирикъуа цIыху дунейм зэрытемытыр кърагъэкIыу. И мурад, и хъуэпсапIэ дыщыщIэупщIэкIэ, Хьэсэн къыджеIэ:
- ХьэщIэщ сщIыну сигу илъщ, сохъуапсэ. Зэманыжьыр къапщтэмэ, унагъуэ къэс хьэщIэщ пщIантIэм дэту щытащ, зы хьэблэм цIыху 40 - 50 къеблэгъэфрэ зэбграшу щагъэхьэщIэфу. Нобэрей гъащIэм еплъытмэ, хьэщIэщышхуэхэр абыхэм я пIэ иувауэ аращ. Ди адэшхуэхэм куэд зэралъэкIар, пщIэшхуэ зэраIар дощIэ, я ехъулIэныгъэри куэдым епхьэлIэ хъунущ - жыг хадэфI зэраIам, шыфI зэрызрахуам, Iэщэ яIыгъыу зэрызэуам, нэгъуэщIхэми. Ауэ нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщу къызолъытэ я хьэщIэ къегъэблэгъэкIар, абыхэм кIэлъызэрахьэу щыта хабзэхэр. Аращ «Кавказская пленница»-м, «Акрополь»-м егъэбыдылIа хьэщIэщхэр къагуэсщIыхьыну, туристхэр мыбдеж дыдэм щыпсэууэ сщIыну сыщIыхуейр. Гъунэ ислъащи, къыдэхъулIэмэ, плъагъункъэ.
IуэхущIапIэм и пщIантIэр зэIузэпэщ сщIыну сыхуейщ, къытхуэкIуэхэр къыдихьэхыу. Макъамэ дахэ къыщеуэу, зы лъэныкъуэмкIэ зэрыпщафIэр щыплъагъуу, ди республикэм, къалэм ехьэлIа хьэпшып цIыкIуфэкIухэр щащэу, нэгъуэщI къинэмыщIу.
Иджыри зы IуэхуфI дигу илъщ, къытхузэпищэмэ, дыщыгуфIыкIыпэну. ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и библиотекэ тщIынущ, и тхылъхэр, зэхуихьэса хьэпшыпхэр щIэлъу, щеджэ пэш иIэу. Бзэ зытIущ, нэхъыщхьэу адыгэбзэр, щрагъэджу класс цIыкIу абдеж дыдэм къыщызэIутхыфамэ, фIы дыдэт…
Хьэсэн илъэс 50 щрикъум ирихьэлIэу Къардэнхэ я нэхъыжьхэм пщэрылъ къыщащIащ Iуэхушхуэ: лъэпкъым и зэгухьэныгъэм и президиумым и унафэщI ящIащи, сыт хуэдэ Iуэхуми пэжкIэ бгъэдэт, и къаруи и зэфIэкIи емыблэжу псэ хьэлэлкIэ хуэлажьэ цIыхум ар зэрыхуей дыдэм хуэдэу зэрихьэныр хузэфIэкIыну ди гуапэщ. «Илъэс 20-м щIигъуауэ лажьэ зэгухьэныгъэм къызэщIеубыдэ ди республикэм щыпсэу цIыху мини 10-м къыдэкIуэу ди къэралым, дуней псом щыпсэу Къардэну мин пщIы бжыгъэхэр. Си лъэпкъри сэри зи ужь дитыр щэнхабзэ, гъэсэныгъэ Iуэхущ», - жиIащ ди зэпсэлъэныгъэм и кIэухыу Хьэсэн. Дэ къытхуэнэжращи, абы и хъуэпсапIэхэр нэрылъагъу хъуну дохъуэхъу.
ИСТЭПАН Залинэ.
Сурэтыр Къарей Элинэ трихащ.