Кином и тхыдэм зыщыбгъэгъуазэмэ, ар къыщыунэхуауэ къалъытэр 1895 гъэм дыгъэгъазэм и 28-рщ. А махуэм Париж къалэм и Капуцинок бульварым тет кафем Люмьер зэкъуэшхэм трахауэ дуней псом щыяпэ дыдэу щагъэлъэгъуауэ щытащ «Прибытие поезда на вокзал Ла Сьота» фильм кIэщIыр.

Урысейм япэу кино щыщагъэлъэгъуар 1908 гъэм жэпуэгъуэм и 15-рщ. Абы щыгъуэм утыку кърахьауэ щытащ режиссёр Ромашков Владимир и «Понизовая вольница» фильмыр. Дакъикъи 8-кIэ екIуэкIа а фильмыр Разин Стенькэ теухуа цIыхубэ уэрэдым къытращIыкIат. Абдежым щегъэжьауэ урысей кинематографием зыужьыныгъэхэр игъуэтурэ гъуэгуанэшхуэ къызэпичащ. Техникэ и лъэныкъуэкIэ нобэ кинематографием и зэфIэкIым фIыуэ хэхъуащ, фильмхэри зэщхьэщокI жанр зэмылIэужьыгъуэу: щIэныгъэ, документальнэ, публицистикэ, художественнэ. Кином кIуэ пэтми ди гъащIэм щиубыд увыпIэр зэрылъагэм и щыхьэтщ Iэтауэ ирагъэкIуэкI дунейпсо кинофестивалхэр: «Золотая пальмовая ветвь» (Канны), «Берлинале» (Германие), «Оскар» (США), нэгъуэщIхэри. Апхуэдэу къэрал къэс езым я лъэпкъ кинематографым и махуэ ягъэуващ. Псалъэм папщIэ, Урысейм и Кином и махуэр шыщхьэуIум и 27-м ягъэлъапIэ.

         Ди къэралым и мызакъуэу, дунейпсо кинематографием и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэхэр хуэзыщIа цIыху щэджащэхэр къахэкIащ адыгэ лъэпкъми. Апхуэдэхэщ Вэрокъуэ Владимир, Къандур Мухьэдин, КIыщокъуэ Алим, Анзор Нэжэт, Шорэ Туркъан, КIуэкIуэ Тамарэ, Тамбий Жаннетэ, Мысостышхуэ Пщызэбий, Хьэмыку Жаннэ, Фырэ Руслан, Къумахуэ Мухьэдин, ТIыхъужь Алий, Жэман Iэминэ, Фахъредин Марьям, Абазэ Рушди, Мэзхьэр Ахьмэд, Мамбэт Аслъэн, Багъ Саид, Акъ Мухьэрбэч, Шорэ Нэзан, Фейруз, Шыбзыхъуэ Басир, Жылэтэж Сэлэдин, ЖьакIэмыхъу КIунэ, Хьэжкъасым Хьэсэн, Мулай Барэсбий, ЕмкIуж Андзор, Бэч Азэмэт, Хъыжьрокъуэ СулътIан сымэ,  нэгъуэщIхэри.

         1938 гъэм трахауэ щытащ «Къэбэрдейм щыщ шууей» фильмыр. Ар теухуат шы гъэхъуным фIыуэ хэзыщIыкI Хьэмгъуокъу Барэсбий. ЕхъулIэныгъэшхуэ иIауэ щытащ 1958 КIыщокъуэ Алимрэ Крепс Владимиррэ я сценарийкIэ траха «Бгым къеха уэсукхъуэ» фильмым.

         Ди республикэм и кинематографиер зэрызэфIэувам и щыхьэтщ Вэрокъуэ Владимир и фильмхэр. А унэтIыныгъэм зыужьыныгъэхэр зэрыщыдиIэм и щыхьэтщ ехъулIэныгъэхэр иIэу ди къэралым и щIыпIэ куэдым щагъэлъэгъуа, театрымрэ киномрэ я режиссёр, Адыгэ Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ ЕмкIуж Андзор и «Невиновен», Къэбэрдей-Балъкъэр, Адыгэ, Осетие Ипщэ республикэхэм щIыхь зиIэ я артист Хъыжьрокъуэ СулътIан триха «По небу босиком» фильмхэр. Республикэм и кинематографием хэлъхьэныгъэфIхэр хуащI УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, кинорежиссёр, сценарист цIэрыIуэ Сокуров Александр и гъэсэнхэми.

  Битеу дунияда  адам улуну сакълар ючюн уллу жылыныугъа къажау ишни бардыргъан (алай эсе уа углекислый газ чыгъаргъан  автомобильлеге, заводлагъа, параходлагъа эм бирсилеге къажау) Грета Тунбергни юсюнден айтханлай турадыла. Керти да аллай жарсыу бармыды эмда планетагъа неден къоркъургъа керегин ара басма органлада аты айтылгъан алим-геофизик эмда белгили поэт, музыкачы Александр Городницкий хапарлагъанды.

- Александр Моисеевич, болум: Грета Тунберг атлы сейир сабий ООН-ну сахнасына чыгъып, биз барыбыз да  уллу жылыныуну хатасындан къырыллыкъбыз, дейди.  Абадан эр кишиле бла тиширыула анга ийнанып, ол тилегенни этерге угъай демейдиле. Анга алай женгил нек ийнаннгандыла?

- Ол манга да бек тасхалыды. Грета сабий да тюйюлдю.  Аны гитче заманы къыйын озгъанды, аутизм, депрессияла. Ол неге да ийнанып къалады, аны сылтауундан тамбла биз хауаны жылыныуу ючюн барыбыз да ёллюкбюз деп къоркъутхан, баям, къыйын тюйюлдю.

Аны ызындан ким сюелгени, ол башха ишди.  Сабийге бир энчи хапарны бергендиле, аны бла ол ООН-ну сессиясында битеу жюрегинден сёлешгенди.  Къыз отуз жыл мындан алгъа да уллу жылыныуну адам улугъа хатасы къалай жетгени белгили эди деп, алай кесгин айтыр къарыу да табады. Сейирди ол аны къайдан алгъаны? Кимге белгили болгъанды ол? ООН-ну сессиясы, къызчыкъны сёзюне къулакъ салып, дуния илмуну оюмун а бир жанына тюртген болумгъа къалай жетгенди?

- Белгили америкалы политик А. Гор тюртгенча, тюз да алай?..

- Тюздю! Уллу жылыныуну темасын Гор ал сатыргъа салгъанды, ол заманда АБШ-ны вице-президенти. 2006 жылда  «Неудобная правда» деген  фильм, китап да чыкъгъандыла, анда  жер жюзюню къаугъалы ахыр кюнлери суратланадыла:  адам улу  хауагъа  промышленный  углеродну атыуун къоймаса, Антарктидада  чыранла  эрип,  Дуния долайны сууу ёлчемден кётюрюллюкдю, Лондон, Нью-Йорк, Токио батарыкъдыла, дуния эпидемияла, таза суу ючюн урушла башланырыкъдыла.

Британияны баш сюдю ол «къыйынлада»  магъаналы халатла тапханды, ала китапны, фильмни да илму мурдорларыны тутхучсузлукъларын кёргюзтгендиле. Алимледен кючлю кртитика сёз эшитирге тюшгенди…

- Сиз да, сёзге айтханда, Горну оюмуна къажау сюелгенсиз…

- Хау, 2008 жылда климат бла байламлы таурухланы тинтген къысха фильм этгенме. Алай ала барысы да Горгъа Нобель саугъаны алыргъа чырмамагъандыла.  Энди аны Грета Тунбергге да берлик болурла, ол «Жылны адамы» болгъанды, хауаны углерод бла кирлендириуге къажау сюелип.

- Да кёп къыралла кеслерин терслеп, хау кирлендиребиз, терсбиз деп, боюн салгъандыла да!

- Адамланы акъылларын ажашдыргъандыла. 2005 жылда  белгисиз болмагъан кёрюмдюлеге таянып, атмосферагъа углеродну атыуну чеклеген Киотский протокол кючюне киргенди. Россия, жарсыугъа, анга къол салгъанды. Алай, насыпха, 2015 жылда оюмун тюрлендиргенди.

Тюз этгенди – ол керексиз ахча къоратыуду!  Жарсыугъа, биз Россейни чеклеге сукъгъан Киотский протоколну андан ары барыуу болгъан  Парижский келишимде уа къалгъанбыз. Углеродну хауагъа чыгъарыуун тыяр ючюн бизге битеу промышленностубузну къурутургъа керекди.

- Алай эсе, бизни ийнандырыргъа кюрешгенлерича,  парникли эффектден къутулсакъ,  жерни да къутхарлыкъбыз …

- Ол да къоркъутургъа кюрешген сёзледен бириди. Хауа  парникли газла бла жылынады деген оюмну 19-чу ёмюрде  шведли алим Сванте Аррениус айтханды. Ол СО2 молекулала инфракрасный излученияны жутханларындан жылыныргъа боллукъларын  ангылагъанды.  Алай бла оюм жаратылады: углекислый газ не кёп болса да, ол къадар къызыу болады. Алай! Парник герметикалыды, аны гам жабылгъан къабыргъалары бардыла. Атмосфераны къабыргъалары уа къайда? Ала жокъдула!

Алай ол да тюйюлдю магъаналы. Углерод, атмосферагъа жетсе да,  анда сакъланмайды, нек дегенде, къайсы оруннга тюшселе да, газла кенгерип, аны толтурадыла.  Тропосфераны бла стратосфераны  араларында конвекция жаратылады.  Биз аны  самолётда учуп баргъанлай турбулентностьха тюшсек сезиучюбюз.

Жылыннган газла ёрге кетедиле, аланы орунларына сууукъла келедиле. Тропосфераны бла жерни башында  ол процессле бла байламлы битеулю баланс тюрленмейди! Углеродну хауагъа чыгъарылгъаны ючюн  жылыныу болмайды, боллукъ да тюйюлдю.

- Сора сиз парникли эффект жокъдуму дейсиз?

- Коллегаларым мени оюмларымда халатла табып ангылаталсала, къууанып къаллыкъма.

- Айтханларыгъыз экология къоркъууланы эсге алмазгъа кереклисинми кёргюзтедиле?

- Угъай. Хауагъа углерод чыгъарыудан угъай, уулу затланы атыудан къоркъургъа тийишлиди. Байкалны къурутхан, жерни бузгъан, дуния череклени кирлендирген затладан.

Битеу гитче тенгизледе батдырылгъан радиоактив кир-кипчикден. Балтий, Шимал тенгизледе 1947 жылда  фашистлени химия саууту асыралгъанды.  Иприт эрип кетерикди, дейдиле. Угъай! Андан чабакъны ашагъан окъуна къоркъуулуду. Бизни кавказ тийрели жагъа да кирленипди. Къара тенгиз  дунияны бек кирлилерине саналады.

Къоркъууланы экинчи тюрлюлери – табийгъат катастрофала. Жер тебиуле, желле, бизни аланы алгъадан билир кючюбюз жокъду.  Алай адамланы къутхарыу амалланы уа къураргъа боллукъ эди.  Аладыла ахча излеген жарсыула бюгюнлюкде.  Атлары уллу жалыу болгъан жел сюрген жомакълы тирменле бла  къажаулукъгъа  эсибизни атып турмагъанлай, бу затлагъа мадар этерге тийишлибиз. Алай мектепде аны юсюнден хапарлагъан дерслеге жюрюмеген адамгъа аны къалай ангылатхын?

Айдаболланы Джамиля хазырлагъанды.       ЩХЬЭЩЭМЫЩI Изэ.