Дорбунланы жашырынлыкъларын ачыкълай

Бу кюнледе Черек районда Хумаланда жыл сайын бардырылыучу краеведение экспедицияла башланнгандыла, аланы Орус география обществону «Альтаир» жаш тёлю клубу республиканы Курортла эм туризм министерствосуну болушлугъу бла къурагъанды. 

Экспедициягъа ФСБ-ны регионда Чекчи управлениясыны келечилери да къатышадыла. Жолоучулукъ талай кесекден къуралады, аланы кезиулеринде къыйынлыкъларына кёре экинчи къауумгъа кирген карст дорбунлагъа барыргъа, спелеологиягъа энди келген ишчилени усталыкъны энчиликлерине тюшюндюрюрге, аланы энчи снаряжение бла ишлерге юйретирге, совет кезиуледе туристле келиучю, алай бусагъатда хазна бир инсаннга белгили болмагъан дорбунланы къагъытха тюшюрюрге мурат барды.  
Жолоучулукъну биринчи кюнюнде жыйылгъанла бусагъатда республикада белгили эм терен дорбуннга -  НСС-75-ге тюшерге керек эдиле, аны ючюн энчи кереклени хайырлана билирге тийишлиди. «Альтаирни» таматасы эм экспедицияны башламчысы Мокъаланы Тенгиз айтханнга кёре, ала, эм алгъа, Нальчикде скалодромда хазырланыуну ётгендиле. 
НСС-75 дорбунну 1976 жылда тапхандыла. Нальчикни спелеология секциясыны излеу къаууму ачханды, бюгюнлюкге дери ары тюшюу чурумлу, къыйын болгъаны ючюн аны юсюнден специалистлени аз кесеги биледиле. Жарсыугъа, бу жол да дорбуннга кирген жерни аслам кесеги бузлагъаны ючюн ары тюшюу къоркъуулу болгъанды. Ол себепден талай километр къыбыла жанына Суакан дорбуннга атланыргъа оноу этилгенди. Ары къауум артыкъ чурум чыкъмай тюшгенди, жаш спелеологла сынамлы нёгерлерини башчылыкъларында снаряжение бла ишлеп кёргендиле, дорбунну ичинде тарлыкъдан, терен къуюладан къоркъмагъандыла. 
Суакан спелеологланы Нальчикде секциясы 1976 жылда тапхан биринчи дорбунду. Андан сора былайы илму, спорт эм турист ишни бардырырча сейир табийгъат полигон болгъаны ачыкъланнганды. Къыйынлыгъына кёре ол экинчи къауумгъа киреди. Анга элтген жол суу терен къуюгъа тамашалыкъ чучхур болуп саркъгъан жерден башланады. Къышда ол бузлайды, чыранны тешгенден сора уа аны тюбюне суу чырмамай тюшерге онг чыгъады. Энишгеде дорбун къыбыла жанында къургъакъ тийре бла кетеди, шимал жанында уа – черекни ызы къалады. Жолоучула дорбунну тёбен жанына черек табийгъат туннельге жетген жерине дери баргъандыла. Алайда Москваны «Перово» клубуну спелеологлары дорбунну андан ары жолну излей ажымлы ёлген Александр Веревкинни хурметине эсгериу къанга орнатхандыла. Артда аны атын Абхазия Республикада Арабика платода дунияда эм терен дорбуннга атагъандыла.  
Ызы бла спелеологла дорбунну къургъакъ жанына ётгендиле, анда бурун заманлада жашагъан кавказ доммайны сюеклери табылгъандыла. Бери аланы неда суу келтиргенди неда минг жылла мындан алгъа жер башындан жол болуп, бюгюнлюкде тийишли кереклери болмагъанлай кирмез жерге жаныуар кеси келгенди. 2021 жылны ахырында былайында топография суратла алгъандыла эм страховка жерле бегитилгендиле. 
Мокъаланы Тенгиз белгилегенича, экспедицияны чегинде биринчи жолоучулукъ жетишимли бардырылгъанды, жаш спелеологла ишлерге хазырлылыкъларын кёргюзтгендиле. Энди жууукъ заманда Отлу дорбуннга жолну белгилерге мурат барды, ол да Долинскде турист базаны баш маршрутларындан бириди, ары солугъанланы талай кюннге элтип тургъандыла. Кюнню халы иги болса, ала НСС-75 дорбуннга да тюшерикдиле.  
Спелеология – жерни юсюнден илмуну бёлюмюдю, физический географияны, гидрогеологияны бла минерологияны араларында къуралгъанды. Аны аллында илму борчла тургъанларындан тышында, ол ёсе келген тёлюлеге ахшы школду. Бизни республикада спелеология илмуча эм спорт-туризм халда 1976 жылда Нальчикде бёлюм ачылгъаны бла айнып башлагъанды. Анга себепликни спелеолог-любитель Анатолий Шамрай этгенди. Секцияны келечилери алгъа кеслери аллына, артда уа Москваны «Перово» клубуну келечилери бла бирге иги кесек дорбунну тапхандыла эм тинтгендиле. Абадан жыл санына къарамай, Анатолий Шамрай бюгюнлюкде да экспедициялагъа къатышханлай турады, жаш тинтиучюлени юйретеди, къолдан келгенича турист-краеведение ишге эм унутулгъан мартшрутланы жангыртыугъа себеплик этеди. 
Усталаны оюмларына кёре, Хумаланны жер тюбюнде дуниясы – табийгъат карст дорбунланы сейирлик къауумуду, къыралда аллайла алай кёп тюбемейдиле. Анда гитче жерде бир эм кёп къатлы дорбунла, жер тюбюнде баргъан суулары бла терен къуюла бардыла. Ол сылтау бла бу жер алимлеге илму-излем ишни бардырыргъа, спелеотуризмни айнытыргъа ахшыды. Арт жыллада анда тинтиулерин ётдюрюрге ара шахарны спелеологлары да итинедиле, 2016 жылдан бери уа республикада илму эм краеведение экспедицияла бла спелеосеминарла къураладыла, деп билдиредиле Къабарты-Малкъарны Курортла эм туризм министерствосундан.

Кульчаланы Зульфия

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

29.03.2024 - 09:05

БАХЧАЛАНЫ БУЗДАН КЪОРУУЛАРГЪА – 40 МИЛЛИОН СОМ

Быйыл эл мюлк жерлени буз уруудан къорууларча мадарлагъа Къабарты-Малкъарны бюджетинден 40 миллион сом бёлюнюрюкдю.

29.03.2024 - 09:04

КАРТОФДАН БАЙ ТИРЛИК КЪУУАНДЫРАДЫ

Шимал-Кавказстатны управлениясындан  билдиргенлерича, былтыр Къабарты-Малкъарны  мюлклерини барысында да картофдан  154,6 минг тонна  жыйылгъанды.  Ол былтырдан 1,8 процентге кёпдю.

29.03.2024 - 09:04

ТАНГ КЕСЕК КОНСЕРВА ЧЫГЪАРЫЛАДЫ

Къабарты-Малкъар тахта кёгетледен консервала жарашдырыу бла эки жылны ичинде алчы жерни алады. Ол санда былтыр, 363,8 миллион банка чыгъарылгъанды.

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.