ХЭКУМ ПАПЩIЭ ЗИ ПСЭР ЗЫТАХЭР

Къэбэрдей-Балъкъэрым и ЦИК-м 1924 гъэм фокIадэм и 10-м къыдигъэ­кIа унафэм ипкъ иткIэ, Джэрмэншык къуажэр 1926 гъэм и гъатхэм «ТIыуа­щIэкIэ» зэджэ щIыпIэм жылэу щытIысащ.

Къуажэр псынщIэу зэфIэгъэувэным, ар зэIузэпэщ щIыным къуажэдэсхэр жыджэру елэжьхэрт. ЦIыхухэм я псэукIэр зэрырагъэфIэкIуэн Iуэху зэрахуэрт унафэщIхэми. Ауэ Iуэхуу хъуам япэ ирагъэщырт щIэблэр гъэсэныр, егъэ­джэныр, гъуэгу захуэ тегъэувэныр. Къуа­жэдэсхэм я къарур зэрагъэуIури, сабийхэр щрагъэджэн школ яухуат икIи Урысейм, Къэбэрдейм щыщ егъэджа­кIуэхэр абы ирагъэблэгъат. 30 гъэхэм икухэм щыщIэдзауэ егъэджакIуэхэм яхэуващ къуажэдэс щIалэхэри. Абыхэм ящыщт Ажий Сэлмэн, Къашыргъэ ­ХьэпащIэ, КIыщокъуэ Iэдэм, ПщыхьэщIэ Къубатий, Тау Борис, ЛIуп Хьэзешэ, ­ХъутIэ Хьэжмусэ сымэ. Школым и директор ­хъуащ Къардэн Къубатий. ЩIэныгъэншагъэм ерыщу пэщIэувати, егъэджакIуэ щIалэхэр махуэкIэ школым щылажьэрт, пщыхьэщхьэкIэрэ колхозхэтхэм тхэкIэрэ еджэкIэрэ ирагъащIэрт. Зэныбжьэгъу егъэджакIуэхэр зэрыгъэгушхуэу зэдэ­лажьэрт, я хьэл-щэн дахэхэмкIи цIыхухэр къыдахьэхат. Апхуэдэу гъащIэр кIуэурэ, гуауэ къатепсыхащ - фIыуэ ялъагъу я ныбжьэгъуитIыр - Ажий Сэлмэнрэ ЛIуп Хьэ­зешэрэ я гъуэ нэмысу дунейм ехыжащ.
Ауэ, гъащIэр къэувыIэркъым. Абы укъыкIэрыху хъуркъым. А зэманым Къашыргъэ ХьэпащIэрэ Тау Борисрэ усэхэр, пьесэ кIэщIхэр ятхыу щIадзащ. Борисрэ КIыщокъуэ Iэдэмрэ пединститутым щIэтIысхьащ, адрей щIалэхэми щIэныгъэр щыхагъахъуэ курсыр къаухащ. ИужькIэ, Iэдэм Кэнжэ щколым, Пщы­хьэщIэ Къубатий Шытхьэлэ школым егъэджакIуэу ягъэкIуащ. Къашыргъэ ХьэпащIэрэ ХъутIэ Хьэжмусэрэ я къуажэ школым къагъэзэжащ. Борис дзэ-политех училищэм и курсант хъуащ. А зэманым ирихьэлIэу Къардэн Къубатий кхъухьлъатэзехуэхэр щагъэхьэзыр училищэм щIэтIысхьащ. КIыщокъуэ Iэдэм Брянск дэт дзэ училищэм, ПщыхьэщIэ Къубатий Киев щыIэ дзэ училищэм щIэтIысхьахэщ. Хьэжмусэ Белоруссием танкзехуэхэр щагъэхьэзыр школым и курсант хъуащ. 
ЕджапIэхэм къаутIыпща нэужь, зэныбжьэгъухэр я къуажэм щызэIущIахэщ. ЩызэрыцIыхуа, ныбжьэгъу щызэхуэхъуа школми кIуэхэри, абы и егъэджакIуэхэми яхуэзахэщ. Къуажэм пщIэ зиIэу дэса щIалэхэм цIыхухэр къащыгуфIыкIащ, ягъэлъэпIащ. Зыгъэпсэхугъуэр яухри, щIалэхэм я къалэн ирахьэкIыну дзэм ­кIуащ. Абы щыгъуэ ящIакъым зэныб­-жьэ­гъухэм иужь дыдэу зэрызэрылъагъужар. А зэманым гъащIэр ипэкIэ зыгъэкIуэта, щIэблэм гъэсэныгъэрэ щIэныгъэрэ езыт зэныбжьэгъухэм ящыщу школым къэнар Къашыргъэ ХьэпащIэ и закъуэт. Ар и узыншагъэр зэрызэхуэмыхъум къыхэ­кIыу Дзэ Плъыжьым ирамыджауэ арат. Хэкур псэзэпылъхьэпIэм щихуа лъэхъэнэ гугъум ХьэпащIэ колхозым и парт зэгухьэныгъэм и секретару хахащ икIи цIыхубэм я гуащIэдэкIыр къызэщIэгъэрыуэнымкIэ лэжьыгъэшхуэ ищIащ, зауэ нэужьым колхозыр зэфIэгъэувэжынми жыджэру хэтащ. Абы и ужькIэ егъэджэныгъэм щыпэрыувауэ щыта школым игъэзэжри, пенсэм кIуэху, щIэблэр иригъэджащ. Къашыргъэ ХьэпащIэ и Iэдакъэм къыщIэкIащ рассказхэр, повестхэр, романхэр - ахэр литературэм и хэлъхьэныгъэфIт. 
Къашыргъэ ХьэпащIэ сэ школым илъэс куэдкIэ сыщыдэлэжьащ. ЩIэх-щIэхыурэ абы игу къигъэкIыжырт и ныбжьэгъухэр. Абыхэм я лэжьыгъэм, я дуней тетыкIам теухуауэ хъыбар гъэщIэ­гъуэнхэр къиIуатэрт. Хуабжьу игу къеуэрт и ныбжьэгъу щIалэхэр зауэм зэрыхэкIуэдар. ЩIалэхэм, дэнэ къулыкъу щащIами, Iыхьлыхэм, школ здэщыIам и егъэджакIуэхэм, еджакIуэхэм, ныбжьэгъу­хэм, къуажэдэсхэм письмо къыхуатхырт. Ящыгъупщэртэкъым щеджа школри - абы и унафэщI Хьэкъул Музэчыр щIэх-щIэхыурэ письмо къыIэрыхьэрт, я Iуэху зытетыр иту, школым и щытыкIэми къыщIэупщIэхэу. Езыхэм жаIэрт къулыкъур яухмэ, абы къагъэзэжыну. 
Джэрмэншык къуажэу зэрытIысрэ илъэс 15 зэрырикъуар ягъэлъэпIа къудейт зауэ угъурсызыр къыщыхъеям. ­Къигъэнащ а зауэ бзаджэм сабий мел­уан бжыгъэхэр адэншэу, игъэпыхьащ адэ-анэ куэд, къытринащ дунейм бзылъхугъэхэр фызабэу. ЦIыху гъащIэ куэ­дыщэ зэтрикъутащ. Хэкур псэзэ­пылъхьэпIэм щихуа лъэхъэнэм къэралым и цIыхухэр зылI и быну зэкъуэувауэ щытащ. Абыхэм ящыщт Джэрмэншык къуажэм щыщ зауэлIи 182-рэ. Абыхэм ящыщу Хэкум папщIэ я псэр ятащ 95-м. Зэныбжьэгъухэу КIыщокъуэ Iэдэмрэ Тау Борисрэ щIалэ къэмышэхэт. ПщыхьэщIэ Къубатийрэ ХъутIэ Хьэжмусэрэ пIэщ­хьагъ зэрагъуэтрэ дэкIар мазэ иримы­къут. 
Къардэн Къубатий зауэм щызэрихьа лIыгъэм щымыгъуазэ Къэбэрдей-Балъкъэрым искъым. Совет Союзым и ЛIы­хъужь цIэ лъапIэр къыфIащауэ, зауэр ­иухащ. ИужькIэ, кхъухьлъатэзехуэхэр гъэ­хьэзырынми лэжьыгъэшхуэ ирихьэ­лIэжащ. 
Хьэжмусэ танк экипажым и командиру зауэм и пэ махуэхэм щегъэжьауэ иухыху хэтащ. Ар щызэуащ Украинэм, Белоруссием, Румынием, Венгрием, Германием. И хахуагъэм и щыхьэту, абы орденыбгъэу къигъэзэжауэ щытащ. Зауэ нэужьым ар Налшык райкомым щылэ­жьэну ягъэкIуащ. ИужькIэ, «Джэрмэн­шык» колхозым и тхьэмадэу трагъэувэри, пенсэм кIуэху абы тетащ. Аруан щIыналъэм и мэкъумэшыщIэхэм я профсоюз комитетым и унафэщI къулыкъури здихьащ. 
Зэныбжьэгъухэу Тау Борис, КIыщокъуэ Iэдэм, ПщыхьэщIэ Къубатий сымэ щIыпIэ зэхуэмыдэхэм щызауэхэрт: Къубатий - Украинэм, Iэдэм - Белоруссием, Борис - Мэзкуу. Езыхэр письмокIэ зэры­щIэхэрт, ТекIуэныгъэм зэрыщIэхъуэпсыр зэхуаIуатэрт. Ауэ зэныбжьэгъуищым я мурадхэр къайхъулIакъым. Лейтинантхэу Къубатийрэ Iэдэмрэ 1943 гъэм и мэлыжьыхьым я псэр ятащ, я ныбжьыр илъэс тIощIым щIигъуа къудейуэ. 
1942 гъэм и бадзэуэгъуэм Ржевско-Сычевскэ операцэр егъэкIуэкIыным щIидзат Дзэ Плъыжьым. 35-нэ танк бригадэр Калининскэ фронтым и дзэхэм япэ иту кIуэхэм ящыщт. Ахэр хуэкIуэрт Ржев. Ржев и бгъэдыхьэпIэхэм нэмыцэхэм зыщагъэбыдат. Ди сэлэтхэр хахуэу ебгъэрыкIуэрт бийм и быдапIэм. Щхьэмыгъазэу кIуэ гупым я нэхъыжьу зауэрт лейтенант Тау Борис. Ауэ зэпэщIэува къарухэр зэхуэдэтэкъым - бийр дыдейхэм къефIэкIырт техникэкIи, IэщэкIи, цIыху бжыгъэкIи. Абдежым уIэгъэ хьэлъэ щыхъуащ Борис. Сымаджэщым нагъэсами, и уIэгъэр апхуэдизкIэ хьэлъэти, къа­хуегъэлакъым. ШыщхьэуIум и 18-м абы и псэр щинащ. 
Старицэ къалэм и паркым Калининскэ фронтым и лIыхъужьхэм хуагъэува фэ­еплъ сыныр итщ. Абы зи цIэ тетхахэм яхэтщ ди адыгэ щIалэ Тау Бориси. Тетщ абы и цIэр Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и бжэIупэм деж зауэм хэкIуэда студентхэмрэ егъэджакIуэхэмрэ щыхуагъэува сынми, Хэку зауэшхуэм хэкIуэда тхакIуэхэм я фэеплъ пхъэбгъу­ми. Джэрмэншык школ пщIантIэм зауэм хэкIуэда къуажэдэс лIыхъужьхэм я фэ­еплъу ягъэува сыным Iэдэми, Къубатии, Бориси я цIэхэр тетхащ. Абыхэм я цIэхэр итщ зауэр зэриухрэ илъэс 50 щрикъум ирихьэлIэу Къэбэрдей-Балъкъэ­рым и лIыхъужь хэкIуэдахэр иту къыдагъэкIауэ щыта «Фэеплъ тхылъми». 
Тау Борисрэ Къашыргъэ ХьэпащIэрэ пасэу тхэн щIадзат икIи занщIэу Тха­кIуэхэм я зэгухьэныгъэм хагъэхьауэ щытащ. Хэку зауэшхуэм хэмыкIуэдатэмэ, тхыгъэ купщIафIэ куэд я Iэдакъэм къыщIэкIыну хъунт абыхэм. Къубатийрэ Борисрэ зауэ нэужьым щIэблэр егъэ­джэным пэрыувэжынхэти, щIэблэр ­гъуэгу дахэ трагъэувэнт. Хэт ищIэрэ, Къашыргъэ ХьэпащIэ хуэдэуи, «Къэбэрдей-­Балъкъэрым и цIыхубэ егъэджакIуэ» цIэ лъапIэр абыхэми къыфIащынт. Ауэ зэныбжьэгъухэм я мурад дахэхэр къызэпиудащ зауэм. Лъэтэжащ абыхэм я псэхэр кърууэ, Гамзатов Расул и уэрэд цIэрыIуэм зэрыщыжиIэм хуэдэу. 

ЛIУП Нурхьэлий, Джэрмэншык къуажэм и ветеранхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

28.03.2024 - 09:03

АДЫГЭХЭМ Я КЪЕЖЬАПIЭР

   ЩIыгум и ныбжьым ебгъапщэмэ, псэ зыIут дунейм еплъытмэ, цIыхум къикIуа гъуэгуанэр кIэщI дыдэщ, тхыдэм и щапхъэхэмкIэ ар мащIэщ.

28.03.2024 - 09:03

КАСПИЙСК ЩЫЗОХЬЭЗОХУЭ

Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ я спортсмен нэхъ лъэщхэр, илъэс 24-рэ зи ныбжьхэр, иджыблагъэ щызэхуэсащ Дагъыстэным и Каспийск къалэм.

27.03.2024 - 13:58

БИЙМ ЗЫ ГУПУ ПЭЩIИГЪЭУВАТ

Тхыдэдж-щIэныгъэлI Сокъур Валерэ «Кърым зауэр къэзыхьа ХьэтIохъущокъуэ и къуэ Кургъуокъуэ - пщыхэм я Iумахуэт» зыфIища и тхыгъэм къызэрыхэщу, зи ныбжьыр илъэс 27-рэ фIэкIа мыхъуа Къаплъэн-Джэрий, I

27.03.2024 - 12:25

ДУНЕЙПСО ЗЭХЬЭЗЭХУЭР Я ПЛЪАПIЭУ

Мэзкуу областым и Рузэ къалэм иджыблагъэ щекIуэкIащ Олимп джэгухэм хыхьэ тхэквондо лIэужьыгъуэмкIэ (ВТФ) Урысейм пашэныгъэр къыщыхьыным хуэунэтIауэ ныбжьыщIэхэм, хъыджэбзхэмрэ щIалэхэмрэ я зэхьэзэх

27.03.2024 - 09:03

СИ ЖЭНЭТ

(ГъащIэ теплъэгъуэ)