ТОМИРИС ГУАЩЭМ И ЛЪЫЩIЭЖЫР

Бзылъхугъэр Iэщабэ-Iущабэу, зэпIэзэрыту, жыIэдаIуэу, и макъ зримыгъэIэту цIыхухъу щIыбагъым дэтын хуейуэ къегъэув гъащIэм. Арами, тхыдэм къыхощыж лъэпкъ псор щыхупIэм щхьэщызыша, дзэпашэ лъэрызехьэу щыта, цIыхухъум хузэфIэмыкIын куэд зыхузэфIэкIа бзылъхугъэ телъыджэхэр. Абыхэм ящыщщ ди лъэхъэнэм ипэкIэ 570-520 гъэхэм псэуа, массагет гуащэу Томирис.
Пасэрей Евразием щыпсэуа скиф лъэпкъхэм ящыщт сакхэр, массагетхэр, щэрмэтхэр, скифхэр. Ди лъэхъэнэм ипэкIэ 800 гъэхэм къыщыщIэдзауэ, ди лъэхъэнэм и 400 гъэхэм къэсыху а лъэпкъыжьхэм КъуэкIыпIэмрэ Европэмрэ ягъэзджызджу щытащ. Абыхэм къапэщIэувэну хэтащ Алыджри, Урымри, Мысырри, Къэжэрри, ауэ зыри къатекIуэртэкъым, апхуэдизкIэ зауэлI хъыжьэ лъэпкъти ахэр.
Массагетхэм япщ Спаргапиф ипхъут Томирис. Ныкъуэкъуэгъу къыхуэхъуа гуэр массагетхэм жэщыбгым къатеуэри, Спаргапифи и унагъуэри зэтраукIат, ауэ пщым и блыгущIэтым Томирис ирихьэжьэри, игъэпщкIуат. ЗауэлIым хуэдэу япIа, зауэ-банэм хуэIэзэ, джатэри, бжыкIри, шабзэри зэхуэдэу зыгъэIэкIуэ хъыджэбз цIыкIум и унагъуэм иращIар и нэгу щIэтти, абыхэм ялъ ищIэжыну, Спаргапиф и щIыналъэмрэ тепщэгъуэмрэ зыубыда, лъэпкъыр зыхьэхуа зэрыпхъуакIуэхэр зэтриукIэжыну и хъуэпсапIэт. Пщащэр къэжэпхъауэ, илъэс I3-I4-м нэблэгъауэ, и адэм и Iэлъыныр зэрилъымкIэ зыгуэрым къицIыхужщ, зэрыпхъуакIуэм бзэгу хуахьри, Томирис щагъэпщкIу мэзым къытеуащ, илъ имыщIэж щIыкIэ къаукIыну. Мыбдежи хъыджэбзым и насып текIуауэ къыщIэкIащ – абы зигъэпскIыну мэзыкум кIуэцIрыкIауэ, Томирис зыпIыжахэр зэтраукIащ, я псэупIэхэр ягъэсащ. Пщащэр къыщекIуэлIэжам щIэпхъаджащIэ зыбжанэ къыпэплъэу къыщIэкIри, ебгъэрыкIуат, ауэ нэрыбгейуэ ягъэса хъыджэбзым и Iэщэр къызэкъуихри, зэрыщыту зэтриукIат. Езыри уIэгъэ хьэлъэ хъуарэ лъы куэд щIэкIауэ, шым и плIэ дэгъуалъхьэри, и щхьэ ирихьэжьэжащ Томирис.
Куэдрэ кIуами дэнэкIэ игъэзами хэт ищIэрэ, ауэ шым къиущыхьурэ пщащэр щэрмэтхэм деж ихьащ. Щэрмэтхэм нэрыбгеидзэ яIэу къыщIэкIри, Томирис ягъэхъужа нэужь абыхэм яхыхьат, балигъыпIэ иувэхуи абыхэм яхэсащ.
Скиф лъэпкъыу сакхэм я пщым и къуэ Рустам дэкIуэщ, щэрмэтхэмрэ сакхэмрэ къыкъуэувэри, массагетхэр хуит къищIыжауэ щытащ Томирис, икIи абыхэм я гуащэ хъуат. ЗэщхьэгъуситIым бын ягъуэтыжауэ, лъэ быдэкIэ лъэпкъыр зэфIагъэувэжауэ псэут ефIакIуэу.
А лъэхъэнэм ирихьэлIэу къуэкIыпIэмкIэ къыщыунэхуат Къэжэр пащтыхьыгъуэр. Абы и пщышхуэу Кир ЕтIуанэм Месопотамиер зэрыщыту иубыдауэ, зэрыпхъуакIуэ политикэ иригъэкIуэкIыу дунеижьыр къызэхикIухьырт. Кир хъуапсэрт Мысырыр къихьэхуну. Ауэ ижь-ижьыж лъандэрэ къэгъуэгурыкIуэ къэралыгъуэ лъэщым упэщIэувэну зэримычэзур, къару зэрыхуримыкъур къилъытэри, ЕвразиемкIэ плъащ, япэщIыкIэ скиф лъэпкъхэр къихьэхуу, ахэр щIыгъуу иужькIэ Мысырым ебгъэрыкIуэн и гугъэу. Апхуэдэу, ди лъэхъэнэм ипэкIэ 530 гъэм, зэи цIыхум имылъэгъуа дзэшхуэм и пашэу, массагетхэмкIэ иунэтIащ.
Къэжэр пащтыхьыр къебгъэрыкIуауэ къыщищIэм, Томирис и лъэпкъэгъухэм унафэ яхуищIащ загъэпщкIуну. Биидзэр иныIуэт, езыхэм я къару закъуэкIэ пэлъэщынутэкъыми, лъэпкъыр къримыгъэукIын папщIэ, икIуэтауэ арат. Ауэ щыхъум, Кир бзэджагъэ екIуэри, Томирис тхыгъэкIэ зыхуигъэзащ, зэрыдахэм, зэрыхахуэм, зэрыIущым къыхэкIыу щхьэгъусэ къыхуэхъуну елъэIуу. Гуащэм занщIэу къыгурыIуащ къэжэрыпщыр зыхущIэкъур – ар Томирис зыкIи хуейтэкъым, атIэ скиф лъэпкъхэр зэрыщыту ихьэхуну арат къызыкIэлъыкIуар. Гуащэм идакъым къэжэрыпщым и щхьэгъусэ хъуну. Абдежым Кир массагетхэм тIэкIу-тIэкIуурэ ебгъэрыкIуэуу щIидзащ. Зэ IуплъэгъуэкIэ, псори хъарзынэу къехъулIэрт къэжэрхэм: ахэр Скифием къикIуэтэху, зэхэуэху, массагетхэр, шынэурэ, икIуэтырт, Кир зыхуейр къыIэрыхьа хуэдэт. Ауэ ар Томирис бзаджагъэкIэ губгъуэм иришэу арат, мыдрей скиф лъэпкъхэр къигъэдэIуауэ, биидзэр къаухъуреихьу зэтраукIэн я гугъэу.
Зауэм хьэжьпэжь хэхъухьа пащтыхьыжьым ар къыгурымыIуэу къэнакъым. Кир ищIэрт бзаджагъэкIэ Iуэхум къыхэмыкIмэ, псори вылбалыджэу къызэрыщIэкIынур. Апхуэдэу, къэжэрыпщым унафэ ещI уIэгъэ хъуа, уз зэрыцIалэм иубыда и зауэлIхэм щхъухь ирагъэшхыу, куэщэпкъыщэ ящIыну, мыдрейхэм езыхэм загъэпщкIуу массагетхэр зытрагъэгушхуэну. А жэщ дыдэм Томирис и щхьэгъусэмрэ и къуэ Спаргаписрэ я пашэу массагетхэр теуащ къэжэр хэщIапIэм. Зыри къащыпэщIэмыувэм, биидзэр шынэу щIэпхъуэжауэ я гугъэри, текIуэныгъэр ягъэлъапIэу, массагетхэм ягъэщIеящ къэжэрхэм къащIэна, щхъухь зыхэлъ шагъырыр. Абдежым жейр зытеуа массагетхэм къэжэрхэр къатеуэри, яхуэукIыр яукIащ, Томирис и къуэмрэ и щхьэгъусэмрэ гъэрыпIэ ихуащ. Томирис ар къыщищIэм, Кир деж хъыбарегъащIэ къиутIыпщащ, Рустамрэ и къуэмрэ къиутIыпщыжыну елъэIуу: «Абыхэм къарукIэ уакъытекIуакъым, бзаджагъэкIэщ зэрыпхьэхуари, къызэтыж. Армыхъумэ, тхьэ ДыгъэмкIэ тхьэ соIуэ, сыт хуэдизу лъыкIэ уримыкъужми, уи къэжэрылъым ухезгъэтхьэлыхьыжыну», - жиIэу. Кир, дауи, ар идакъым. Ауэ щыхъум, Спаргаписрэ Рустамрэ заукIыжащ, гуащэр абыхэмкIэ ямыгъэшынэн, имыщIапхъэ ирамыгъэщIэн папщIэ. Томирис ар къыщищIэм, скиф лъэпкъыу хъуар зэрыщыткIэ зэкъуигъэувэщ, къэжэрхэм ятеуэри, Iисраф зэтрищIащ. А зэхэуэм къэжэрыпщри щаукIат, ауэ ар гуащэм фIэмащIэ хъури, фэндырэм из лъы зэхуригъэхьэсщ, Кир и щхьэр пиущIри, абы хидзащ: «Лъы ухуеяти, зыбгъэнщIыху ефэ», - жиIэри.
Тхыдэжьым къызэрыхэщыжымкIэ, абы иужькIэ къэжэрхэр СкифиемкIэ къеплъэкIакъым, Томириси и цIэр IуэрыIуатэм нобэм къихьэсащ.

Фырэ Анфисэ.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

29.03.2024 - 08:57

ХЬЭЩIЭХЭМ ДЫКЪЫХАГЪАЩIЭ

Урысей Ипщэмрэ Кавказ Ищхъэрэмрэ регби 7-мкIэ пашэныгъэр къыщыхьыным теухуа зэхьэзэхуэ иджыблагъэ Налшык къалэм щекIуэкIащ.

29.03.2024 - 08:56

ГУАПЭУ ЯГУ КЪАГЪЭКIЫЖ

КъБР-м щIыхь зиIэ и журналист, Урысей Федерацэм, Къэбэрдей-Балъкъэрым щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, жылагъуэ лэжьакIуэ, «Советская молодёжь» газетым и редактор нэхъыщхьэу щыта Къардэн Мухьэм

29.03.2024 - 08:56

ХАДЭХЭКI ФIЭIУГЪЭХЭМКIЭ ДЫПАШЭЩ

Пхъэщхьэмыщхьэмрэ хадэхэкIымрэ къыхащIыкI консерву Кавказ Ищхъэрэм къыщыщIагъэкIым и процент 90-р Къэбэрдей-Балъкъэрым къылъос.

28.03.2024 - 09:03

АДЫГЭХЭМ Я КЪЕЖЬАПIЭР

   ЩIыгум и ныбжьым ебгъапщэмэ, псэ зыIут дунейм еплъытмэ, цIыхум къикIуа гъуэгуанэр кIэщI дыдэщ, тхыдэм и щапхъэхэмкIэ ар мащIэщ.

28.03.2024 - 09:03

КАСПИЙСК ЩЫЗОХЬЭЗОХУЭ

Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм алыдж-урым бэнэкIэмкIэ я спортсмен нэхъ лъэщхэр, илъэс 24-рэ зи ныбжьхэр, иджыблагъэ щызэхуэсащ Дагъыстэным и Каспийск къалэм.