Европэ псор зэрыпагэ Iуащхьэмахуэр ­Iуащхьэ къудейуэ къэтлъытэу дыкъокIуэкI ижь-ижьыж лъандэрэ. ЩIэныгъэм зиужьщ, къэхутэныгъэхэр нэхъыбэ хъури, ­Iуащхьэмахуэ зэрыкъэбэкъауэр (вулкан) къэтщIащ. Нобэр къыздэсым щIэныгъэлIхэм жаIэрт ар вулканыжьу, мышынагъуэу, «жеижауэ». Ауэ Iуэхур дызэригугъэм щыщыIэкъым.

Адыгэм и тхыдэр зэрицIыхужрэ, нэгъуэщI щIыпIэ къимыкIауэ, мы щIыналъэм къы­щигъэщIауэ щопсэу. А лъэхъэнэм къриубыдэуи Iуащхьэмахуэ фIэщыгъэцIэ куэд зэрихьащ: Уащхьэ (уафэм и щхьэ жыхуиIэщ), Насып Iуащхьэ, Iуащхьэмахуэ, Эльбрус. IуэрыIуатэм тепщIыхьмэ, а Iуащхьэр Псатхьэ и хэщIапIэт. «Пщэдджыжь къэс Iуащ­хьэ щыгум къытоувэ Тхьэшхуэри, зеплъыхь. Хэт сыт хуэныкъуэми, щIэхъуэпсми, хуэчэмми елъагъу абы. Псатхьэ нэхъ гъу­нэгъу зыхуащIу лъаIуэхэри куэду йокIуалIэ Насып Iуащхьэ и лъапэм. Бын зимыIэу щIэлъэIур зэхех, гъуэщауэ гузэвэгъуэ зытелъыр елъагъу, узым къигъэдзыхэм и щэIу ­макъыр лъоIэс, апхуэдэу, дэтхэнэ зыми насып трегуашэри, мэбзэхыж. 
Насып Iуащхьэм и къэунэхукIари телъы­джэщ… Зэгуэр щIы лъабжьэм щыжей бла­гъуэр къэушауэ дунейм къытехьэну ны­къуакъуэу къеIэрт. КъеIэхукIи, мыпхуэдэ зы Iуащхьэм зыкъиIэтырт, благъуэм и къарур ­хуримыкъуу, щIыр къызэгуимытхъыфу. Ауэрэ Насып Iуащхьэ деж къыщыщIэкIащ сытмэ, мафIэр къыIурылъэлърэ, Iэхэлъахэр зэхисхьэу. Абы щыгъуэу жаIэ Псатхъэ хьэршым къехыу, Насып Iуащхьэ къыщытетIысхьар, цIыхухэр а благъуэжьым щихъумэн папщIэ», - еIуатэ адыгэ хъыбарыжьым. 
ДызыхэпсэукI зэманым ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм ятепщIыхьмэ, Iуащхьэмахуэ вулканщ. Мифологиеми къыхощ ар къы­зэрыбгурыIуэнкIэ: «…МафIэр къыIуры­лъэлъ­рэ, Iэхэлъахэр зэхисхьэу». 
Урысей институтхэмрэ лабораторэхэмрэ щрагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къызэ­рагъэлъэгъуамкIэ, Iуащхьэмахуэ «жейкъым» икIи жьыкъым, атIэ, дызэримыгугъауэ, сы­тым дежи къибыргъукIыну хьэзыр вулканщ. Уеблэмэ илъэс мини 2-м нэблагъэкIэ зы­зущэхуауэ щыта Iуащхьэмахуэ щIэныгъэлI­хэм закъригъэщIэн щIидзащ икIи Урысейм и вулкан нэхъ шынагъуэ дыдэхэм ящыщ зыуэ къалъытэ ар.
Iуащхьэмахуэ дунейм зэрытетрэ мызэ-мытIэу къиуащ, лавэ къэплъар зэм ипщэкIэ, зэм ищхъэрэкIэ, зэм къухьэпIэмкIэ щежэхыу. И зи чэзу къэуэгъуэм иужькIэ илъэс мин ­50-кIэ «жеижырт». Ауэрэ Iуащхьэмахуэ и къиугъуэхэм илъэс мин 1,5 - 3 я зэхуаку хъуащ. Вулканым и лъапэм деж къыщагъуэту яджа лавэ жахэм ятепщIыхьмэ, илъэс мини 6, ­мини 3, 1,8-кIэ узэIэбэкIыжмэ хуэзащ и иужьрей къибыргъукIыгъуэхэр. Абы теп­щIыхьмэ, Iуащ­хьэмахуэ и зи чэзу къэуэгъуэр къэблэгъауэ жыпIэмэ ущыуэнукъым, уеб­лэмэ мы лIэщIыгъуэм упэплъэ хъунущ.
Вулканым и иужьрей къикIыгъуэм къигъэлъэгъуащ и къарур здынэсыр. Абы къри­дза мывэкIэщхъыр Индыл псым и сэмэгу­рабгъу Iуфэм деж сантиметр 70-кIэ щызэ­телъу щытащ! КIэщIу жыпIэмэ, Iуащхьэмахуэ километр 700-кIэ пэжыжьэ щIыпIэхэм нэсат. Абы нэхърэ нэхъ шынагъуэжыр, Iуащхьэ­махуэ къэплъын щIидзэмэ, телъ мылыр къэвыжу псыдзэ къызэрежэхынуращ, Iэгъуэ­блъагъэр ирилъэсыкIыу.
Зэвгъэпщэн папщIэ… Илъэсищ ипэкIэ Terra америкэ спутникым хьэршымкIэ ЩIым сурэт къыщытрихым къиубыдат Антаркти­-дэм щыIэ Белиндэ вулканым и къикIыгъуэр. Абы и лъагагъыр метр 1370-рэщ. «Дэ тлъэ­гъуащ вулканым телъ мылыр къызэгуитхъыу лавэр къызэрежэхар. Ар метри 100 зи бгъуагъ псым хуэдэу къехырт Iуащхьэми, и лъапэм деж щызэкIэщIэжыжырт, зытелъадэ мы­-   лыр къигъэкъуалъэу», - иужькIэ жаIэжащ абы кIэлъыплъа щIэныгъэлIхэм. Лавэм и ­нэхъыбапIэр тенджызым хэлъэдащ, мыд­рейр хытIыгум и Iуфэхэм щыжащ, вулканыр зытет щIым къыхигъахъуэу. Белиндэм нэхъ­рэ 4-кIэ нэхъ ин Iуащхьэмахуэ къауэмэ, кърикIуэнур уи нэгу къыщIэбгъэхьэну гугъукъым.
Iуащхьэмахуэ геологием, геохимием, минералогием, петрографием, вулканологием, сейсмологием, геофизикэм пыщIа щIэныгъэ IуэхущIапIэ куэд къыкIэлъоплъ. Абыхэм язщ Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и Академием Пет­ропавловск-Камчатскэм щиIэ къудамэм­рэ Геофизическэ IуэхущIапIэмрэ. Абы­хэм ядж Iуащхьэмахуэ и зэпкърылъыкIэр, и мывэхэр къызыхэщIыкIар, и пщтырагъыр, и лъабжьэр зэрызекIуэр, зэрыхъейр, къыщыIу макъхэр. ЩIэныгъэлIхэм яхузэфIокI, щIыр къамы­тIэщIми, щIы лъабжьэм къыщыхъухэр зрагъэщIэну. Арами, Iуащхьэмахуэ къыщыуэ­-нур мыращ жаIэу, пыухыкIауэ жэуап къыуа­тыфынукъым. ЖаIэр зыщ: вулканыр къэуэ­фынущ илъэс 50 дэкIмэ е илъэс ныкъуэм ­къриубыдэу, ауэ и къикIыгъуэр къызэрыблэгъар хьэкъщ.
Фырэ Анфисэ.