Халкъ жырлада Кёнделенни аты бир ненча кере сагъынылады. Белгилисича, ол жукъгъан аурууланы, башкеслени хаталарындан жети кере жокъ болуп, сегизинчи кере 1868 жылда жангыргъанды. Баям, атлары да тюрлене баргъанды: – анга Тогалан, Юрдю (Урду), Алмалы, Ачемез-Къабакъ да дегендиле.

«Темиркъан улу Ачемез» деген жыр Мимболат ханнга эки улан – Темиркъан бла Бийкъан – туугъандыла деп башланады.Анда:

Эй-хей, Мимболат ёлген эди, бушуу алып халкъыны, ой,

Уой, алай да, халкъыны,

Темиркъан болгъан эди Кёнделенни къалкъаны, хо-орайда, – деп айтылады.

Жырда Темиркъан жаш къауумну чыныгъыргъа, уруш этерге юйретеди. Былайда «Къабарты, келе келип, Исси-Сууда орналгъаны», анга къанлы Кърым къадалгъаны эсгертиледи. Кърымлыла Къабартыны онглап, андан жасакъ жыя келгенде:

Эй-хей, бу биз кёрген тау ичлери къыйынмыды, тармыды, – дейди, ой, –

Уой, алай да тармыды,

Ханга жасакъ тёлемеген анда эл, жамауат бармыды, хо-орайда? – деп соргъандыла деп айтылады жырда.

Жаш Хадаужукъ бий, хыйлачы: «Анда жасакъ тёлемеген талай эл барды. Аланы сюрюулери, жылкъылары, тау сыртлада отлайдыла, – деп къозутады кърымлыланы. – Сеничаланы калак итге да кёрмейле, уруш болса, беш жюз атлы болуп чыгъадыла, сермешледе къаты боладыла».

Аны эшитген кърымлыла тау эллеге жан атадыла. Ала бла бирге къабартылыла да. Исси-Суудан бери кърым аскери келе тургъанын Темиркъаннга эки атлы билдиредиле. Ол а тёгерекде дыф отла жандыртады, Бахсан ауузуна, Уллу Чегемге да атлыла жибереди.

Кърымлы аскер тамата Темиркъаннга менде болгъан аскерни жарымы да жокъду сенде, хорларча, сауутунг, къарыуунг да жокъду, дейди. Сора кърым ханнга жасакъ жыяргъа келгенин билдиреди.

Темиркъан а Аллахдан сора бизни башыбызда не патчах, не хан жокъду, биз кишиге жасакъ тёлеп эшитмегенме, деп жууаплайды. Былайда бир сейир айтыу барды: къан тёгюлсе, сыйлы жерни харам этеди, къартла айтханнга кёре, ол харамлыкъ жети жылгъа жетеди.

Темиркъан, адетдеча, гёжефинги (алчагъыр) чыгъар да, ол хорласа, биз артха айланырбыз, хорлатса уа, сиз кетерсиз деп, алай айтады. Бир угъай, эки гёжеф чыгъадыла жау аскерден. Бири – кърымлы, бири – къабартылы. Ала экеулен болгъанларына да къарамай, элияча сермеп, туурайды аланы Темиркъан. Алай а жау кетип къалмайды. Уллу сермеш башланады. Бийкъанны къалай жигит уруш этгени айтылады. Ючкумелчи жашла да махталадыла. Темиркъанны аскеринден кёп адам къорайды. Алайлай Чегем элден атлы жыйын жортуп жетеди да, кърым аскерни артын этеди. Андан сора тау элледе жасакъ хапар биразгъа тохтайды.

Жашай келип, Бийкъан Малкъаргъа кетеди. Кёнделенде уа, ата элинде, Темиркъан къалады. Аны эки уланы болады: Ачемез бла Азнауур. Огъары элге таматагъа аталары Ачемезни къояды, Тёбен элге уа – Азнауурну. Былайда Огъары эл Кёнделенди, Тёбен эл а андан энишгеде орналгъаны баямды.

Жыр жашла жигитдиле, мадарымлыдыла, жылкъыларын Беш-Тамакъда (Терк, Черек, Бахсан, Балыкъ, Чегем суула къошулгъан жер) отлатадыла, Залукъа жайлыкълада ууакъ мал тутадыла, дейди. Къыш тюшерге жангыз бир ай къалып, Къарачайдан таула бла бир атлы жетеди, къуугъун хапар бла, уллу атлы аскер келеди деп. Ол заманда Азнауур Ючкумелде уллу тойда, Ачемез а марал ууда боладыла. Уллу аскер – кърым ханны жумушун толтура айланнган семенле. Таматалары – аскерлени ханы, тунгуч уланы бла.

Ала Азнауур-Къабакъгъа жетгенде, ныгъыш къартла, салам берип, аланы къонакъ юйге ашырадыла, алларына сый тепсиле саладыла. Хан анда къалады, бирси эгетле уа Ачемез-Къабакъгъа тебирейдиле. Анда тёгерекге, тийреге къарай, сырт башында малла кёрюп, ары бёлек атлы ийип, Ачемезни уллу къой сюрюуюн сюредиле. Эки ариу тиширыуну кёредиле ала, суугъа бара. Бири – Ачемезни къатыны ариу Боюнчакъ. Экинчиси – Ачемезни ёге къызы.

Хан улу тиширыуланы бек сюйгенин айтады аланы кёрген семен. Сора хан улуна Боюнчагъын бир кечеге берсин Ачемез деп тохтайды. Ачемез ол затны сюймез дегенде да, тохтамайды ханны эгети. Келечиге Аслак улу Атабийни иедиле. Боюнчакъ, оноуну уудан келсе, баш ием этер, дейди. Ачемез таудан эннгенлей, элде бола тургъан жутлукъну, келечини юсюнден да анга анасы билдиреди.

Къайтып келген келечиге кече келсин ханкъуш деп иеди Ачемез. Ингир бола, жау къонакъла келедиле. Былайда, баш иеси юйретгенча, Боюнчакъ аланы къарангыгъа дери тыяды. Сылтаулары да бар: къоншум сёзчюдю, жатма къой; сыйлы айны батма къой; тереземе омакъ кийизни жапма къой; тёшегинги къакъма къой; хан тонунгу агъырыкъгъа такъма къой; ийнакъ сёзле тапма къой…

Боюнчакъ жау къонакъланы аш-сууларына кеси къарайды, отоуунда хан улуна жер этеди… Ачемез ханкъушну эки нёгерин бауда, кесин да отоуда ёлтюреди. Сора хан улуну ёлюгюн эшик артына атады. Ызы бла белги береди:

– Эй-хей, алан къаны болгъан жигитле, туругъуз, – дейди, – ой,

Ой, алай да туругъуз,

Душманлагъа сауут табылгъанны къуругъуз! – хо-орайда.

Андан сора Ачемез Азнауур-Къабакъгъа ханнга келечиле иеди, жасакъ сакълама да юйюнге атлан деп. Ол а: «Бий Ачемез алай жигит эсе, къой сюрюую къайдады?» – деп кюледи. Келечиле: «Сени тунгуч уланынг а къайдады?» – деп соруу бла бошайдыла ушакъларын. Балас чанагъа салып ашырадыла ханнга уланыны ёлюгюн.

Ачемезни жигитлери Кёнделеннге кирген жерде уруш аулакъны аладыла.

Эй-хей, кюн а тийип эди Бахсан ауузунда таулагъа, дейди, ой,

Уой, алай да таулагъа,

Жауум а къарагъа эд ол кюн Кёнделенде къаугъагъа! – хо-орайда,– деп айтылады жырда.

Былайда эрттеги жырчы кърымлыла уста уруш этгенлерин айтады. Таулу жыйынны юсюнден а, ол къызып эди, ачыулары чыгъып, дейди. Семенле уста садакъ атадыла. Алан жашланы къанлары агъады. Бахсан башындан жангы жыйын жетеди да, кърымлыланы жер къаны этеди. Ачемез бла Азнауур арсланлача сермешедиле. Къазауат хорлам бла бошалады.

Андан сора, жырчы айтханнга кёре, узакъ залим, къыйын заманла кетедиле, жангы жырла, таурухла, айтыладыла, таулада къыйын ауруу, ёлетле жайыладыла…

Бу жырны тюрлюлери бардыла. Журтубайланы Махти айтханнга кёре, баям бу тюрлюсю аланланы бла кърымлыланы арасында къаршчылыкъны юсюнден айтхан жырлада бек эрттегилиди, тарыхчыла белгилегеннге кёре, Кёнделен аягъында сермеш 1774 жылда баргъанды.

«Аталай» деген жырда Кёнделенни юсюнден жаланда бир тизгин барды. Алай а магъанасы алда келеди. Оюнла кёргюзте, жангы оюнлагъа юйрене айланнган Аталай Кёнделеннге жетеди. Аны юсюнден жырда былай айтылады:

Андан сора Аталайны сыйлы-сыйкъан этдиле,

Той башчыла тогъуз элден жетдиле.

Тогъуз тюрлю ашарыкъла этдиле,

Ичирирге бал-балаууз бердиле.

Тойдан сора таматаны кёрге эдинг,

Алгъыш сёзюн башынга тюз салгъа эдинг:

– Уой, Аталай, бизге къууанч келтирдинг,

Ат оюнну Кёнделеннге эндирдинг…

Жырла, унутулгъан ёмюрледе букъу басхан жолланы элтип, ата-бабаларыбыз ол узакъ дунияда къалай жашагъанларын, кюн кёзюн кёрюп турур ючюн, къалай къазауат этгенлерин айтадыла. Алада керти жигитлени, башхаланы да атлары сакъланады.

Мусукаланы Сакинат.