Хамэ къэралхэм къыщыдэкI газетхэмрэ журналхэмрэ я напэкIуэцI куэд траухуауэ щытащ I943 гъэм Сталинград зауэзэрылIым. Гитлер пэлъэщыфын гугъэр зыIэрыхьэжа цIыху цIыкIум и гум жьы нэсам хуэдэт. Совет Союзым и бийхэми Iэмал къахуэнатэкъым СССР-м щымытхъуну.
Инджылызым и премьер-министр Черчилль Уинстон и гум илъыр щыжиIар I943 гъэм Тегеран щекIуэкIа, СССР-м и тепщэ Сталин Иосиф, США-м и президент Рузвельт Франклин, езы Черчилль сымэ щызэхуэза конференцырщ. «Сталинград урыс лъэпкъым и лIыхъужьыгъэми, абы къыдэкIуэу цIыхупсэм игъэва гузэвэгъуэшхуэми я фэеплъ хъуащ. А фэеплъыр зэи кIуэдыжынукъым. ДяпэкIэ дунейм къытехьэнухэм псэкIэ зыхащIэн хуейщ Индыл и Iуфэм деж къыщахьа текIуэныгъэм и лъапIагъри абдежым щекIуэкIа зауэзэрылI гущIыхьэм и гуащIагъри. А къалэр зэрыщыт дыдэм хуэдэу зэхэкъутауэ къэгъэнауэ, абы и бгъум къалэщIэ щыухуэжыныр сфIэзахуэт. Сталинград и блын зэхэкъутахэр Карфаген ейхэм ещхьу, игъащIэкIи цIыхупсэм и лIыгъэмрэ абы ишэча хьэзабымрэ я дамыгъэу къэнэн хуэдэу. Абы дэнэ лъэныкъуэкIи къикI цIыхухэр зыплъыхьакIуэ къекIуэлIэху, дяпэкIэ дунейм къытехьэнухэм дерс щIыхахын щхьэусыгъуэ хъупхъэщ».
Инджылызым и пащтыхьу а зэманым щыта Георг ЕплIанэм Сталинград къалэм езым къыбгъэдэкI тыгъэу Сталиным маисэ хуигъэхьат. Инджылызыбзэрэ урысыбзэкIэ абы тетхат: «Жырым хуэдэу быдэ Сталинград и къалэдэсхэм – пащтыхь Георг ЕплIанэмрэ британ лъэпкъымрэ пщIэ къызэрыфхуащIым и щыхьэту». Черчилль Уинстон а маисэр Тегеран здишати, Сталиным тыгъэр щратым, маисэр и IитIымкIэ къищтэщ, и Iупэм хуихьри, абыи сампIэми ба хуищIауэ щытащ.
Совет Союзыр зи бийуэ къекIуэкIа къэралхэм я тхыдэджхэм я Iуэху еплъыкIэри гъэщIэгъуэнщ. Абыхэм язщ американ публицист Хесслер. I949 гъэм абы итха «Укъызэрелын Iэмал» тхылъым итщ: «Моррисон Филипп зэрыжиIэмкIэ, Урысейм Сталинград зауэзэрылIым и закъуэ щигъуэта хэщIыныгъэр ептын папщIэ, нэхъ мащIэ дыдэу атом лагъыми I00 тебдзэн хуейт».
Сталинград деж къыщыхъуар зэхиха нэужь, США-м и президент Рузвельт Франклин къалэм хъуэхъу телеграммэ игъэхьауэ щытащ: «Америкэм и Штат Зэгуэтхэм къабгъэдэкIыу, мы щIыхь тхылъыр Сталинград къалэм изот, ар псэемыблэжу зыхъума лIыхъужьхэм сызэратхьэкъуар къезгъэщIэн папщIэ. I942 гъэм фокIадэм и I3-м щегъэжьауэ I943 гъэм щIышылэм и 3I пщIондэ къыщаувыхьам, абыхэм къагъэлъэгъуа псэ быдагъым ебгъэпщэн щапхъэ щыIэкъыми, ар хуитыныгъэм и уасэр зыщIэ цIыхум игъащIэкIи и гум илъынущ. Абыхэм я текIуэныгъэшхуэм деж щегъэжьауэ, зэдамэгъу къэралхэм зэрыпхъуакIуэхэр ирагъэкIуэтын щIадзащ».
Цзедун Мао «Зауэм и щытыкIэм зезыгъэхъуэжа Iуэху» зыфIища тхыгъэм щыжиIари гукъинэжщ: «Дзэ Плъыжьым махуэ 48 хъуауэ Сталинград зэрихъумар илъэс кIуам Мэзкуу зэрихъумам изогъэщхь. Гитлер и мурадхэр нэгъабэ Мэзкуу деж къызэрыщызэпыудам хуэдэ дыдэу, мы гъэми ахэр Сталинград деж щызэпыудащ. Сытми, Гитлер къыхуэнар зы гъуэгущ – лIэуэ мащэм игъуэлъхьэну. Наполеон и политикэ гъащIэр Ватерлоо деж щиухащ, ауэ щыщIидзар Мэзкуу дежт. Иджы Гитлер Наполеон и лъэужьыр еху, Сталинград зауэзэрылIым ар къызэремылынур къегъэлъагъуэ. Иджыри къэс дунейпсо зэхэтыкIэм зигу хигъэщIу къекIуэкIа цIыхухэм я Iуэху еплъыкIэр яхъуэжу, фIым щыгугъын щIадзэжын хуейщ».
Чэрим Марианнэ.
