Генерал-майор Анзор Хьэту къызэралъхурэ илъэс 220-рэ ирокъу
Генерал-майор Анзор Хьэту и гъащIэм теухуауэ адыгэ IуэрыIуатэм хъыбар куэд къыхощ. Ар икIи гъэщIэгъуэнкъым: цIыху цIэрыIуэм хъыбар куэд теIукI хабзэщ. Мы лIы щэджащэм къызыхэкIа лъэпкъым хуэфэщэн гъуэгуанэ къызэринэкIащ.
Анзор Хьэту 1802 гъэм Урыху Дигор къуршым къыщыдэжым деж щыса Анзорхэ я къуажэхэм ящыщ зым къыщалъхуащ. 1830 гъэм мэлыжьыхьым и 30-м Анзор Хьэту Бытырбыху кIуащ икIи лейб-гвардием и Бгырыс-Кавказ эскадрон ныкъуэм къулыкъу щищIэну хыхьащ. Абыхэм я гъусэу Хьэту I83I гъэм Польшэм кIуащ. Мыбы Урысейм хуэмыарэзыуэ зыкъыщызыIэтахэр зэбграхури, Пруссием и гъунапкъэм нэс зы бий кърамынэу щIыналъэр хуит къащIыжащ. Мы Iуэхугъуэм къыщигъэлъэгъуа лIыгъэмрэ зэфIэкIымрэ папщIэ Анзор Хьэту къыхуагъэфэщащ Аущ Джэрджий и зауэлI орденыр, зэрихьа лIыхъужьыгъэм папщIэ дыщэ медалыр, 5-нэ нагъыщэ зиIэ польскэ орденыр, Варшавэ къалэр къызэращтам и щIыхь медалыр.
1832 гъэм мазаем и 28-м гупым яхэту Бытырбыху къыдыхьэжащ икIи накъыгъэм и I-м офицер нэхъыщIэ (юнкер) цIэр къыхуагъэфэщащ. А гъэ дыдэм накъыгъэм и I0-м парадым хэтахэм ящыщу Урысей пащтыхьым Хьэту къыхигъэщхьэхукIри, пщIэ лей хуэфащэу къилъытащ. Апхуэдэ фIыщIэр Хьэту иужькIи мызэ-мытIэу къилэжьащ. Зы илъэс фIэкIа дэмыкIауэ шыщхьэуIум и 30-м корнет цIэр къыхуагъэфащэри, Кавказ корпус щхьэхуэм и шуудзэм къулыкъу щищIэну къэкIуэжащ. Абы хэту и дзэ къалэнхэр нэгъэсауэ зэрырихьэкIым папщIэ, I838 гъэм дыгъэгъазэм и 3-м поручик цIэр къыфIащащ. 1839 гъэм фокIадэм и 11-м Владикавказ полкым къулыкъу щищIэну хатхащ. ИлъэситI дэкIри, I84I гъэм дыгъэгъазэм и 25-м пащтыхьым и унафэкIэ Бытырбыху ираджэжри, лейб-гвардием и Бгырыс-Кавказ эскадрон ныкъуэм поручикыу ягъэуващ. Махуэ къэс абы пащтыхьыр илъагъурт. Сыт хуэдэ Iуэху ирамыгъэкIуэкIами, езыри и унафэм щIэт гупри пащтыхьым и гум нэхъ дыхьэрт, арэзы ищIырт. Пащтыхьым и унафэкIэ I844 гъэм щIышылэм и 26-м эскадрон ныкъуэм и Iэтащхьэу ягъэуващ, а махуэ дыдэми штабс-ротмистр цIэр къыфIащащ.
А зэманым пащтыхьым Анзор Хьэту псоми я нэхъ лейуэ къыхигъэщу, пщIэ къыхуищIу щIидзащ. Езы Хьэтуи гурэ псэкIэ и къулыкъур игъэзэщIащ. I845 гъэм мэлыжьыхьым и I5-м и псэемыблэж лэжьыгъэм папщIэ ротмистр цIэр къыхуагъэфэщащ, 1848 гъэм щIышылэм и I-м полковник ящIащ. Мы зэманырщ Анзор Хьэту императорым и «Щхьэхъумэ», «Ямылейуэ фIыуэ къилъагъу» цIэ лейхэр щыкIэрыпщIар. Дзэпщ цIэрыIуэр I853 гъэм генерал-майор хъуащ. Абы иужькIэ ар илъэсищщ зэрыпсэужар: 1856 мэлыжьыхьым и 29-м генерал-майор Анзор Хьэту зэуэзэпсэу дунейм ехыжащ. Ар езым и жылэжьым, Хьэтуей къуажэм, щыщIалъхьащ.
И унагъуэм и гугъу пщIымэ, Хьэтурэ и щхьэгъусэ Фардэусрэ къуищрэ пхъуищрэ яIащ. Я къуэ Сулеймэн Тыркум пасэу Iэпхъуауэ щытащ. Абы генералу къулыкъу щищIащ, къыщIэхъуахэр къытхуэхутакъым. Исмэхьил офицеру лэжьащ, бын иIакъым. Елмырзэ Хьэтуейм и старшинэу щытащ, Къэбэрдей псом нэхъ пщIэ щызиIэ уэркъхэм ящыщ зыуэ псэуащ, къуищ къыщIэнащ: Елбэздыкъуэ, Иналыкъуэ, Хьэту. Елбэздыкъуэ къуитI иIащ: Къесынрэ Мыхьэмэтмырзэрэ. Иналыкъуи щIалитI къыщIэхъуат: Залымджэрийрэ Мыхьэмэтрэ. Хьэту япэ дунейпсо зауэм хэкIуэдащ. I927 гъэм мы зэкъуэшищым я бынхэри, абыхэм къащIэхъуахэри, уэркъхэм къахэкIащ жаIэри, большевикхэм ди щIыналъэм ирашащ. 1957 гъэм нэс ахэр Азие Курытым щыпсэуащ. Лъэпкъыр ягъэкIуэдыну мурад ящIат, ауэ я насыпти, адыгэхэм я тхыдэм къызэрыхэнам нэмыщI, абыхэм я щIэблэми нобэрей гъащIэм хэтыну тхьэм къахуиухат. «Уэркъ ипкъ кIуэдыркъым» щIыжаIэжам ар и щыхьэтщ.
МАМХЭГЪ Астемыр.
