«Новэ-Хьэмидей къуажэм щIыхь зиIэ и цIыху», «Лэжьыгъэм и ветеран», «Зауэм и бынхэр» медалхэр зыхуагъэфэща Дэцырхъуей Мусэрбий и гъащIэмрэ и гуащIэмрэ тедгъэпсэлъыхьыну дыщыIущIам къыджиIам ди гуапэу фыщыдогъэгъуазэ.

- Мусэрбий, зэман нэхъ хьэлъэхэм зи сабиигъуэр хиубыдахэм уащыщщ. Фи унагъуэр дауэ къыпхыкIа а зэман хьэлъэм?

- Хьэщэхурыпхъуэу ди къэралым къытеуэу ар зэхэзыфыщIа, зэхэзыкъута нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм къыдащIылIа зауэм сабий куэд зеиншэу къигъэнат. Абы хэщIыныгъэу къытхуихьар зыхуэдизыр къыпхуэмылъытэнщ. Зи сабиигъуэр пасэу зыIэщIэкIахэм, иджы зауэм и бынкIэ зэджэхэм, бэлыхьрэ гугъуехьыу я фэм дэкIари псалъэкIэ къэIуэтэгъуейщ.

Хэку зауэшхуэм зи адэ хэкIуэдахэм дэ зэшитIри, си шынэхъыщIэ Заурбийрэ сэрэ, дащыщщ. Дэ дгъэунэхуащ мэжэщIэлIагъэри, щыгъыныджагъэри, къытщхьэщымытыж ди нэхъыжьхэм я пIэкIэ лэжьэнри. Дызэрысабийм щхьэкIэ гущIэгъу гуэри дымылъагъуу, балигъхэм дахэту, фашистхэм зэхакъутар зэфIэгъэувэжыным дыхэлэжьыхьащ. Ди анэ Блинэ и закъуэ къарукIэ щIалитIыр дипIащ, къыттеубгъуауэ, шхын дзэкъэгъуэ унэм илъмэ, езым и ныбэр игъэныкъуэрэ, тхуигъэтIылъу. Махуэ псом ди анэр губгъуэм щылажьэрт, жэщыбгым къэкIуэжа нэужь, унагъуэ Iуэхур зэфIигъэкIырт. Пщэдджыжь гуэрым, кIыфIыр иджыри зэхэту, бынитIыр ди закъуэу унэм дыщIиубыдэрти, лэжьакIуэ дэкIырт. ГуфIакIэкIэ зыгуэр тIэкIу къихьмэ, абы дыкъуэсу арат. Щхьэмыж къудей губгъуэм къыщрагъэщыпыртэкъым, хъумакIуэхэм шыбгъэкIэ кърахуэкIыу сабийхэр хьэсэм къыхахужырт. Илъэс 80 хъуауэ дунейм ехыжащ ди анэр. Зауэм хъыбарыншэу хэкIуэда ди адэ ТIэхьир Хъамбий и къуэм хуэпэжу псэуащ, и щхьэгъусэр илъэгъужыным и гугъэр химыхыжуи ар дунейм ехыжащ.

- Нобэр къыздэсым фи адэм и хъыбар къыфIэрыхьакъэ?

- СыкъызэрыдэкIуэтейуэ, си анэм дэIэпыкъун щIэздзащ. Хъыджэбз зэримыIэм щхьэкIэ, унагъуэ къалэнхэр дэзгъэпсынщIэрт. А зэманым сыщIэупщIэу сыхуежьат зауэм къикIыжауэ къуажэм дэсхэм си адэм и хъыбар ящIэрэ-ямыщIэрэ. Хэти ар щыдэкIа дыдэхэм хуэзауэ арат, хэти зэуапIэм щыIущIауэ жиIэрт. Ауэ хъыбарыншэу кIуэдахэр куэд хъурти, къэбгъуэтыжынымкIэ гугъапIэу щыIэр мащIэт. ИтIани, зэпызгъэум къыщIэздзэжурэ, нобэми абы и хъыбар солъыхъуэ.

Къапщтэмэ, Хэку зауэшхуэм хэкIуэдауэ зи хъыбар ямыщIэ куэд зыщIэлъ щIыпIэхэр къэзгъуэтыжащ, я унэцIэхэр фэеплъхэм тратхэжынымкIэ лэжьыгъэхэр езыгъэкIуэкIахэм сахэтащ. Къапщтэмэ, а Iуэхур зэпызмыгъэуауэ иджыри изогъэкIуэкI. Псом хуэмыдэу гулъытэ хэха хузощI Ростов щIыналъэм деж щызэуа  II5-нэ Къэбэрдей-Балъкъэр шууей дивизэм хэтахэм. Топгъауэхэмрэ танкхэмрэ пэщIэта шу зауэлI куэд дыдэ а щIыпIэм къинат.

- Балигъ ущыхъум, сыт хуэдэ IэщIагъэ къыхэпхат?

- «МылIэр лIы мэхъу!» - жеIэ адыгэ псалъэжьым. Сыт хуэдэ гугъуехь сымылъэгъуами, лъэпощхьэпо дапщэ сыIумыуами, си гъащIэм и къекIуэкIыкIамкIэ сыаразыщ. Болэтей курыт еджапIэр къызэрызухыу, колхозым зэман тIэкIу фIэкIа сыщымылэжьауэ, дзэм къулыкъу щысщIэну сыдашри, илъэсищкIэ сыкъэтащ. Армэм шофер IэщIагъэм сыщыхурагъаджэри, ухуэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм чырбыш, пшахъуэ, нэгъуэщI зыхуеинухэри есшалIэу сыщылэжьащ. Къэдлэжьым щыгъын, шхын уасэр, нэгъуэщIу жыпIэмэ, къыттрагъэкIуадэ псори хагъэкIыжырт. Къэнам и ныкъуэр къыдатырт, адрей тIэкIур кассэм тхуралъхьэрт, дыкъыщыкIуэжкIэ къытIэщIалъхьэжыну. Школ нэужьым еджапIэ нэхъыщхьэ занщIэу сыщIэтIысхьэну къызэхъулIатэкъыми, къулыкъу здэсщIэм и иужьрей илъэсым еджэным щыхуагъэхьэзыр курсым сагъэкIуэну сылъэIуат. АрщхьэкIэ си къэкIуэжыгъуэм ирихьэлIэу, ди хэщIапIэхэм сурэту трихауэ зы тIасхъэщIэх къаубыдати, дзэ частхэр зэбградзыжу щIэрыщIэу ягуэшыжын хуей хъури, си дэфтэрхэр згъэхьэзырыну Iэмал сиIэжакъым.

Шоферу сылэжьэну сыхуиту сыкъэкIуэжами, колхозым яIэ машинэр зэпэубыдагъэххэти, къыслъысакъым. Сэри еджэным пысщэм нэхъ къасщтэрти, Къэбэрдей-Балъкъэр къарал университетым экзаменхэр щыстри, заочнэу сыщеджащ. Колхозым сыхыхьэри, абы сыщылажьэурэ комсомол секретару сыхахащ. Колхозым къуажэм щригъэщIа ЩэнхабзэмкIэ унэр къыщызэIуахым, IуэхущIапIэм и унафэщIу сагъэуващ икIи еджэныр къэзухыху а IэнатIэм сыпэрытащ. Дипломыр къызатыжа нэужь, Новэ-Хьэмидей курыт еджапIэм адыгэбзэмрэ литературэмкIэ щезгъэджэну сагъэкIуащ.

- Егъэджэныгъэр дауэ къызэвгъэпэщрэт абы щыгъуэм?

- 1960 гъэхэм и кIэхэм - 1970 гъэхэм и пэхэм къыхалъхьауэ щыта факультативнэ егъэджэкIэм (еджакIуэхэм я фIэфIыныгъэкIэ къыхах предметхэм тещIыхьауэ) мыдрей дерсхэри яхэту едгъэкIуэкIырт. Сыхьэт бжыгъэр зэрымащIэм къыхэкIыу, еджакIуэхэм едгъэджыр фIыуэ зэрагъэщIэну къехьэлъэкIыу екIуэкIащ. Сабийхэр еджэным дезгъэхьэхын щхьэкIэ, классщIыб лэжьыгъэхэри къызэзгъэпэщырт, зэпеуэхэр езгъэкIуэкIырт, пэшыр екIуу згъэхьэзырт. Апхуэдэуи езы егъэджакIуэхэми ди щIэныгъэм щыхэдгъахъуэрт семинархэмрэ курсхэмрэ, районым щыIэ и егъэджакIуэхэм я зэфIэкIым зыщыдгъэгъуазэрт, дерсхэр къызэрызэрагъэпэщ щIыкIэм къыхэпх хъунур къэдгъэсэбэпырт. Къапщтэмэ, разряд нэхъыщхьэ дыдэмкIэ сылажьэрт. ЕгъэджакIуэхэм я зэIущIэхэм си зэфIэкIымкIэ сэри адрейхэм сащыдэгуашэрт. Школ унафэщIхэмрэ комиссэ зэмылIэужьыгъуэхэмрэ мызэ-мытIэу си лэжьыгъэм гулъытэ къыхуащIащ. Щытхъум и мызакъуэу, фIыщIэ тхылъхэр къысхуагъэфэщащ икIи пенсэм сыщыкIуэнум ирихьэлIэу школ унафэщIым, РайОНО-м, республикэм ЩIэныгъэмкIэ и министерствэм я щIыхь тхылъхэр къызатащ. Шэч хэмылъу, си дежкIэ лъапIэ дыдэщ «Егъэджэныгъэм и отличник» цIэр къысфIащауэ зэрыщытари. Губгъуэм ис Iэщыхъуэхэм я бынхэм щхьэкIэ школым интернат къыщызэIуахати, абы и унафэщIу сагъэуври, сылэжьащ школ завуч IэнатIэр къысхуагъэфэщэху.

ТIэунейрэ мы школым срагъэкIыурэ школ унафэщIу нэгъуэщI къуажэхэм сыщылэжьащ. Ауэ, Iэмал зэрызгъуэту, си япэ лъэбакъуэр щысча къуажэм къэзгъэзэжащ. Дэнэ сыщымылэжьами, мыбы щыIэ гупым хуэдэ срихьэлIакъым. ЗэгурыIуэу, пщIэ зыхуащIу, зыр адрейм сыткIи зыщIигъакъуэу, я гуауи я гуфIэгъуи зэдагуэшу апхуэдэт.

- ЗэрысщIэмкIэ, иджыпстуи Iуэхуншэу ущыскъым, Мусэрбий…

- Пенсэм сыкIуэу лэжьыгъэр IэщIыб сщIами, жылагъуэ гъащIэм сфIэфIщ сыхэтыну. Урысейм пенсэм щыс и цIыхухэм компьютерымкIэ я чемпионат щекIуэкIам,ди республикэм щыщу япэу кIуар сэращ. Къапщтэмэ, Тэтэрстаным и къалащхьэ Казань щекIуэкIа а зэхьэзэхуэм сэ нэхърэ нэхъыжь нэкIуатэкъым.

Новэ-Хьэмидей къуажэм и ветеранхэм я зэгухьэныгъэм и унафэщIу илъэс II-кIэ сылэжьати, зи ныбжь хэкIуэтахэм псоми я Iуэху зытетым сыт щыгъуи сыщыгъуазэт, сыт и лъэныкъуэкIи защIэзгъэкъуэным сыхущIэкъуащ. Ди республикэм и щIыпIэ дахэхэм абыхэм зыщедгъэплъыхьырт, концертхэм тшэрт, я узыншагъэм гулъытэ хуэтщIырт. Тэрч районым и щIыпIэ администрацэм, Ветеранхэм, пенсэм щысхэм я республикэ зэгухьэныгъэхэм я щIыхь тхылъхэр къысхуагъэфэщащ. Ахэр сыхуэсакъыу сохъумэ. Апхуэдэуи жылагъуэ Iуэхум жыджэру сызэрыхэтыр къалъытэри, «Новэ-Хьэмидей къуажэм щIыхь зиIэ и цIыху» цIэр къысфIащащ.

- Уи унагъуэм и гугъу къытхуэпщIамэ арат.

- ЛэжьыгъэмкIэ си зэфIэкIхэмрэ сиIэ ехъулIэныгъэхэмрэ и фIыщIэ мымащIэу хэлъщ си щхьэгъусэ Налифкэ. Бынитху диIэщи, ахэр Iэдэбу, гъэсауэ къызэрыдгъэхъуным дыхущIэкъуащ, щIэныгъэ ику итрэ нэхъыщхьэрэ (щIалищым) зэрытлъэкIкIэ едгъэгъуэтащ, псори унагъуэу дгъэтIысыжащ. Къуэрылъху пщыкIуплI диIэщи (ди хъыджэбз нэхъыжьым и пхъум хъыджэбз цIыкIу иIэщ), ахэр ди нэщ - ди псэщ. «Унагъуэхэм я махуэм» ирихьэлIэу, «За любовь и верность» медалыр къытхуагъэфэщащ. Си щхьэгъусэм «Анэм и медаль», «Лэжьыгъэм и ветеран», «Зауэм и бынхэр» медалхэр къратащ. Октябрь революцэр, Совет Армэр, Комсомолыр илъэси I00 зэрырикъуам, ТекIуэныгъэ Иныр къызэрытхьрэ илъэс 65-рэ зэрыхъуам я щIыхькIэ КПРФ-м къыдигъэкIа медалхэр къызатащ.

- Тхьэр арэзы къыпхухъу, Мусэрбий. Уузыншэу иджыри IуэхуфI куэд блэжьыну ди гуапэщ.

Епсэлъар БАГЪЭТЫР Луизэщ.