Кавказым хы ФыцIэмкIэ гъэза и Iуфэм, нэхъ пыухыкIауэ къыжытIэмэ,  Сочэ къалэм и Iэхэлъахэм щызекIуэ щIыпIэцIэхэм я зэхэухуэнэкIэр телъыджэщ. ФIэщыгъэхэм я нэхъыбэр зэблагъэ пэтми, бзэ зэтемыхуэхэм къахэкIа псалъэпкъхэмкIэ зэрызэхэшыпсыхьари нэрылъагъущ.  

Псалъэм папщIэ, абазэбзэм, адыгэбзэм, убыхыбзэм щыщ лъабжьэхэр щыхэплъэгъуэнущ щIыпIэцIэхэм ящыщ куэдым. УрысыбзэкIэ ятхын хуей щыхъум, абыхэм я нэхыбапIэр къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу зэрахъуэкIащ.  Ауэ щыхъукIи, я къэунэхукIэ хъуар зэхэзыгъэкIыну яужь ихьэ дэтхэнэми а Iэгъуэблагъэм щыпсэуа лъэпкъхэм я бзэхэм хэплъэжыныр, шэч къызытумыхьэжыну, и пщэрылъщ.  

Дызэрыщыгъуазэщи, хы ФIыцIэм къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щиIэ и псыIум адыгэхэр, абазэхэр, убыххэр илъэс минкIэрэ щыпсэуащ. Абы кърикIуащ зым и бзэр адрейм зэригъащIэу зэрызэдекIуэкIари, я псэлъэкIэхэм щыщ жыIэгъуэхэр къабгъэдэс лъэпкъхэм къызэращтари, лъабжьэ зэхуэмыдэхэр фIэщыгъэхэм зэрагъуэтари. 

«ЩIыпIэцIэхэр фэеплъщ ахэр къыщызэтена щIыналъэхэр зи хэщIапIэу щыта лъэпкъхэм я дежкIэ», - щитхыгъащ географие щIэныгъэхэмкIэ доктор Мурзаев Эдуард «Географиер - фIэщыгъэхэмкIэ» и тхылъ гъуэзэджэм.

АтIэми, «щIым и бзэр» зыдж бзэщIэныгъэлIхэм ящыщ куэдым зэрытрагъэчыныхьымкIэ, Сочэ и Iэхэлъахэм щежэх псыхэми ахэр къыщежьэ лъагапIэхэми ди нобэми зэрахьэ фIэщыгъэхэм куэду яхэтщ а лъахэм щыпсэуахэм къадекIуэкIа бзэхэм къахэкIа, лъабжьитI-щыуэ зэрыубыдыжа щIыпIэцIэхэр. АтIэми, абыхэм я нэхъыбапIэр къызытехъукIауэ къалъытэр убыххэмрэ абазэ лъэпкъхэм ящыщу «садз», «мудэвей», «жыджэт» фIэщыгъэхэр зезыхьахэмрэ я бзэхэрщ.

АбыкIэ тегъэщIапIэщ урыс пащтыхь дзэзешэхэм яхуэлажьэу Кавказым щэхууи нахуэуи къыщызыкIухьа тIасхъэщIэххэр: Торнау Фёдор, Новицкий Георгий, Люлье Леонтий сымэ, къинэмыщIхэми зауэ хуэIухуэщIэрэ бгырысхэм я щIыналъэм и зэхэлъыкIэр къэзыIуатэу зэхагъэувауэ щыта картэхэмрэ къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ Инджылыз, Франджы къэралыгъуэхэм, къинэмыщIхэми къикIыу адыгэ-убых-абазэ щIыналъэм зыщызыплъыхьа, уеблэмэ щыпсэуа Дюбуа де Монпере Фредерик, Белл Джеймс, Лапинский Теофил сымэ, нэгъуэщIхэми къызэранэкIа тхыгъэхэмрэ. КъимыдэкIэрэ, ахэр сэбэп мэхъу зи гугъу тщIы щIыпIэцIэхэм къарыкIыр зэхэгъэкIынымкIэ.

«Курыт лIэщIыгъуэхэм я пэщIэдзэм къыщегъэжьауэ Урыс-Кавказ зауэр иухыху, Кавказ Шытх Нэхъыщхьэм ипщэ-къухьэпIэмкIэ гъэза и джабэ нэкIухэм, нэхъ пыухыкIауэ къэдгъэлъагъуэмэ, Хъуэстрэ Шахэрэ я зэхуаку дэлъ щIыналъэм а лъэхъэнэм исыгъар убыхыбзэкIэ псалъэу щыта лIакъуэхэрщ, - дыкъыщоджэ щIэныгъэлI, лъахэхутэ цIэрыIуэ Ворошилов Владимир «Топонимы Российского Черноморья. История и этнография в географических названиях» и тхылъ гъуэзэджэу 2007 гъэм Мейкъуапэ къыщыдигъэкIам. – Абы къикIыр аращи, а Iэхэлъахэм къыщызэтена щIыпIэцIэхэм къарыкIыр нэгъэсауэ зэпкърыхыным яужь дыщIихьэххэн щыIэкъым, убыхыбзэм щыщу иджырей щIэныгъэр зыщыгъуазэр тегъэщIапIэ дымыщIауэ».

Ворошиловым и Iуэху еплъыкIэу мыбдежым къыщыхэдгъэщар щIэзыгъэбыдэхэм ящыщщ мы Iуэхугъуэри: языныкъуэ бзэ щIэныгъэлIхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, убыххэм я псэлъэкIэр, ахэр Кавказым щиса иужьрей лъэхъэнэхэр къэтщтэнщи, блэгъагъэкIэ къагухьэ адыгэ-абхъаз-абазэ бзэхэм фIыуэ къащхьэщыкIат, IукIэ щхьэхуи иIэ хъуат. НэгъуэщIу жытIэмэ, аращ, адыгэбзэми абазэбзэми хуэмыкIуэу, убыхыбзэм щыщу къэнахэр къэдмыгъэсэбэпауэ, а щIыгур ноби зыгъэдахэ щIыпIэцIэхэм я зэхэлъыкIэр щIытхузэхэмыгъэкIынур. 

Мыдрейуэ зэрыгурыIуэгъуэщи, щIыпIэцIэхэм «захэзыудыгъуа» псалъэпкъхэм ящыщу адыгэ-абазэ бзэхэм къахэкIахэр къахэцIыхукIыжыныр куэдкIэ нэхъ тыншщ, а тIум фIыуэ хэзыщIыкIхэр ноби зэрыдиIэм и фIыгъэкIэ. Убыхыбзэм къытепщIыкIахэм я Iуэху зыIутыр нэгъуэщIщ, къыщыунэхуам яIа теплъэр зыхуэдэр къыдгурызыгъэIуэфыну цIыхухэр гъуэтыгъуей дыдэ, уеблэмэ зэрыщымыIэжыххэм къыхэкIыу.

АтIэми, Сочэ и Iэхэлъахэм щыпсэуа убыххэмрэ жыджэтхэмрэ къанэ щIагъуэ щымыIэу Тыркум ирагъэIэпхъукIа иужь, къахуэна лъахэм и зэхэлъыкIэр зыдж урыс дзэ топографхэм псы ежэххэм, Iуащхьэхэм, къуэладжэхэм зэреджэу щыта фIэщыгъэхэр къыщратхэкIыжым, зызыхуагъэзар я насып къикIыу а щIыпIэм къафIина шапсыгъ е нэгъуэщI адыгэ лIакъуэхэм ящыщ мащIэрат.

ЗэрыгурыIуэгъуэщи, зэупщIахэм фIэщыгъэхэм я нэхъыбапIэр къызэрапсэлъар езыхэм яIурылъа бзэм къазэрыхуигъэтIасэут, е убыхыбзэмрэ абазэбзэмрэ къатехъукIахэм я пIэкIэ шапсыгъхэм я деж къыщекIуэкIыу щытахэм «хуашэн» хуей хъуахэрт.

«Сыту ди насып, лъахэджхэм шэрджэс щIыналъэм къина хэкулI закъуэтIакъуэхэр къагъуэтыжу, бгыхэм, къуэладжэхэм зэреджэу щытахэр кърагъэIуэтэжу зэрыщытари!» - жиIэгъат ХХ-нэ лIэщIыгъуэм и 30 гъэхэм КъухьэпIэ Кавказым и къуршылъэ щIыпIэхэр къызэхэзыкIухьауэ щыта щIыпIаплъэ-лъахэхутэ цIэрыIуэ Ефремов Юрий. ЗекIуэн зи щIасэ а лIым и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Хы ФIыцIэ Iуфэм къегъэщIылIа бгыхэм япхрыкI лъагъуэхэмкIэ» («Тропами горного Черноморья») тхылъ гъуэзэджэр.  КъызыфIамыгъэIуэхуу икIи емылIэлIащэу щIыпIэцIэхэр щызэрахъуэкI куэдрэ къэхъуми, щIыналъэм ижькIэрэ иса лъэпкъхэм япэм къагъэсэбэпу щыта фIэщыгъэхэм псэщIэ къащыхыхьэжи щыIэщ. 

КЪУМАХУЭ Аслъэн.