ЧЮЕЛДИНИ ЮСЮНДЕН ЖЫР ЭМ ТАУРУХ

Халкъ жырлада бизни миллет эсибиз сакъланады. Адам уллу жашап келген мингле бла саналгъан заманда ёмюрлюк болгъан затла – адамлыкъ, кертичилик, хатерлик, сюймеклик, ийнаныу…– аланы бизге жууукъ этедиле. Ала миллет ауузунда сыйдамланнган жырлагъа киргенлери уа бизни къарт ата-бабаларыбызны терен акъыллары, жютю кёзлери, жюрек сезимлери болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Ёмюрле тюрленселе да, миллет къурагъан жырла бийик даражалы болуп тургъанларына къайтып тюшюнесе.

«Чюелди» жырны 16-17 ёмюрледе жазылгъан къарачай-малкъар поэмагъа санайдыла алимле. Аны сюжет ызы да ол заманланы юслеринден айтады. Алты атлы – алты таубий, Борагъандан чыгъып, жортууулгъа атланадыла. Таматалары Сап бийди. Бирсиле уа: Къаплан, Аслан, Къасполат, Бийнёгер, Огъурлу. Умутлары хора жылкъыланы сюрюргеди. Нёгерликге ала къара киши, къазауатчы, «атха минсе, темир къалагъа» ушагъан, кишиликге, адамлыкъгъа талашхан, Лаба тийресинде жашагъан Чюелдини – Жанкъушну уланын излейдиле. Аны жылкъы къошха кетген хапарын билип, атасына къонакъ боладыла.

Жанкъуш къонакъланы сыйлы кёреди. Юч кюн къонакъ этип, жаланда тёртюнчю кюн сорады хапар. Былайда аны сёзюнден таубийле Терк жанындан келгенлери ачыкъланады. Къонакъла нёгерликге Чюелдини излегенлерин жаратмайды къарт. Алай а, таубийле артха къурлай къайтсала, башлары кюлкюлюк боллугъун айтып, андан эсе ёлюмню сайлагъанларын билдиргенде, Жанкъуш Чюелдини чакъырыргъа адам иеди.

Эки-юч кюнден къайтады Чюелди. Ол да сюймейди жортууулгъа барыргъа, къоюгъуз бу муратны, мал да, жесир да берейим, керек эсе дейди. Тау бийле аны унамай, жортууулгъа жол юйрет деп тохтайдыла. Чюелди атасындан ыразылыкъ алыргъа киргенде, Жанкъуш бу жол атланырынгы сюймейме, жортууулдан сау келмезсе дейди. Алай а: «Къоркъакълыкъдан ёт ахшы, аман жандан бет ахшы», – деп да къошады. Ма алай бла атланады Чюелди жолгъа. Аллында Къасполатны бла Огъурлуну билгич туу байталны келтирирге иеди. Ол башын жюгеннге кеси сукъса, жоллары боллугъун, жылкъыдан айырылып къачса уа, болмазын да айтады.

Аланы кёрюп, байтал къачады. Къасполат, аны ызындан жетип, жибек аркъан атып да кёреди, алай ат аны да сюйреп, Къарачай ёзеннге бурулады. Ол заманда Чюелдини жашы жетип тутады байталны Къобан боюнунда. Андан Лабагъа къайтып, атны алагъа береди. Чюелди, аны терлегенин кёрюп, кюйсюз къонакълагъа тырман этеди. Ала уа байтал кеси келип салгъанды жюгеннге башын деп, алдайдыла аны.

Чюелди таубийлени алгъа ийип, кеси уа тёртюнчю кюн атланады ызларындан. Келтирген ашы сууумай, тюш азыкъ ашар заманнга жетеди.

Ала жорта, чаба, Баранник деген ногъай элни къабагъына жетедиле. Муратлары – жесир сюрюудю. Бегитилген къаланы уруп киши ачалмагъанда, аны Чюелдини байталы бузады. Жортууулчула экишер жесир сайлайдыла. Аланы да артмакълагъа байлап, артха тебирейдиле. Жолда бара, уллу жылкъы кёрюп, аны да сюредиле. Баранникни ханы, аскер жыйып, жолгъа тюзетеди. «Ёлтюрюгюз, ёлмегиз!» – деп, кёл этеди.

Ногъай аскерни башчысы сокъур Шидакъ эди. Базыкъбоюн, жаугъа жетсе, шибиля таякъ. Чюелди сюрлюклерин биледи, нёгерлерин жесирле бла алгъа ийип, кеси ызларындан барады. Огъурлу ангылайды аны хыйласын. Ол артда барыргъа сюйгенин билдиреди. Чюелди анга Сокъур Шидакъны къылыгъын айтады: «Жете келгенлей, онг жанына ётерге къойсанг, ол уруп, башынгы чартлатыр». Огъурлу алайда ёледи, Аскер да жаралы болады. Чюелди Шидакъны ызындан жетип, ёлтюреди. Къасполат жесирлерин да бошлап, къачады...

Алты бий улан да алайда жоюладыла. Чюелди уа жау аскерни къырады. Бир къарт къалады андан. Байталын да бошлап, Чюелди ол къартчыкъны къатына барып, къылычын аны къолуна берип, былай айтады: «Къарт эсенг да, сакъалынг акъ, сен эрсе, Чюелдини мен ёлтюрдюм, дерсе», – дейди. Алайда къарт Чюелдини кеси къылычы бла ёлтюреди. Байтал юйюне къайтханда, Жанкъуш жашы ёлгенин билгенди. Лаба жанында уллу тюзде сюелген жети уллу тёбе ол бийлени обаларыдыла деп айтылады «Чюелди» деген жырда.

Бу хапарны таурух тюрлюсюнде, аны аты «Чюелди» деп алайды, жортууулгъа атланнганла нартладыла. Ала Къабартыдан келедиле, бири абадзехлиди. Ала алты бий тукъумдан къуралгъан абаза халкъыны бийи Чюелдиге келедиле. Ол жылкъысына къараргъа кетип болады, атасы сокъур Курдж къонакъланы юйюне жууукъ этеди, алай жаратмайды. Багъыр къонакъ отоуунда артларындан бегитип, тёгерекде отла жандырып, эрттенликде сау болурламы деп къараса, ала тёрт аякъланып, къымылдаргъа кюреше тура эдиле. Жаны ауруп, аланы эркин этеди. Ол ингирде Чюелди да келеди. Тамата нарт Борай аны халын билип болады: бёрю тонуну женглерин кийип келсе, онгсунады келгенни, алай болмай, бош къаплап къойса уа, жаратмайды. Чюелди бёрю тонун къаплап киреди. Хапар сорады. Жырдача, аланы байталын тутаргъа иеди. Иесини жюгенин кёргенликге, байтал келип, башын сукъмайды, къачады. Кючден тутадыла нартла аны.

Алай болгъанын билип, Чюерди жолу болмазын ангылайды. «Эки минг ат берейим, къайтыгъыз артха», – дейди. «Къакъ эте башласакъ, бир адамгъа эки минг къой кесебиз, хар бирибизни да эки жюз жылкъыбыз барды. Жер кёрюрге, дуниядан хапар билирге сюебиз ансы», – дейдиле ала.

Къарт Курж жашыны къайтмазын айтады.

Чюелдини аны сакълагъан дууасы болгъанды. Бийчеси аны баш иесини чепкенине тигерге керек эди, ол аны этмейди. Бир гитче элчикге жетедиле да, Чюелди, къатынланы, къызланы кюлдюрмегиз деп, анга тиерге къоймайды. Экинчи элге жетгенде да алай болады. Ючюнчюге келгенде, аны тонайдыла, кёпчеклерини орунларына къуу жастыкъла саладыла. Ол эл Чюелдини ана къарындашы Ислам Калмукаевни эли эди. Князь, аскер жыйып, ызларындан болады.

Жете келгенде, Чюелдини кёрюп, аскерин артха бурургъа излейди. Ол заманда батырларындан бири: «Сен, кёп думшман кёрсенг, къоркъгъан этесе, аз кёрсенг а, къонакъгъа чакъыраса», – дейди. Аны эшитип, Ислам къылычы бла сермеп, эгечинден туугъан Чюелдини онг къолун юзеди. Чюелди уа къылычын сол къолуна алып, аны эки этип къояды. Башха душманланы да жыгъады. Ангылайды, дууасы биргесине болмагъанын. Бары да ауушханда, жангыз душман бла – акъсакъ къарт бла кеси къалады. Сора къартха сауутун берип, Чюелди кесин ёлтюртеди. Бу затла Адыгеяда Гиагин станцияда болгъандыла деп айтылады таурухда.

Кавказ халкъла эски дунияда бир бирден хапар алып, барып, келип тургъанлары бу эки чыгъарманы тенглешдириуден билинеди. Биринде этилген жигитлик, игилик, аманлыкъ да бирси халкълагъа жетип, алагъа аталып къалгъаны тёре болгъанды. Ма алай жетедиле эрттегилилени хапарлары ызларындан келген тёлюлеге.

Мусукаланы Сакинат.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.

28.03.2024 - 09:03

ИНВЕСТИЦИЯЛАГЪА – ЭНЧИ ЭС

Жангы предприятияла къурарча, производствону кенгертирча, инвестицияла этмей, башхача айтханда ишге ахча салмай боллукъ тюйюлдю.

27.03.2024 - 14:04

КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР РЕСПУБЛИКАНЫ БАШЧЫСЫ К.В.КОКОВНУ РОССЕЙ ФЕДЕРАЦИЯНЫ МИЛЛЕТ ГВАРДИЯСЫНЫ АСКЕРЛЕРИНИ КЮНЮ БЛА АЛГЪЫШЛАУУ

Росгвардияны Къабарты-Малкъар Республикада Управлениясыны хурметли аскерчилери, ишчилери эмда ветеранлары! Сизни Россей Федерацияны Миллет гвардиясыны аскерлерини кюню бла алгъышлайма!

27.03.2024 - 09:07

САКЪАТ САБИЙЛЕ ОКЪУУСУЗ КЪАЛМАЗЧА

Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасында республиканы билим бериу учреждениялада сакъат эм къыйын ауругъан сабийлени окъутуу не халда болгъаны тинтилгенди.