Сотталаны Адилгерий адабиятда кенг белгили болмагъанлыкъгъа, назмула, хапарла, сахна оюнла да жазгъанды. Сёзсюз, кеси заманында ол малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъына бургъан эсини бир кесегин бу жанына бурса, ала дуния жарыгъын эртте кёрлюк эдиле. Алай, бар уллу адамлача, кеси ишлерин артха къоюп, болжалгъа салып, ол алтын хазнабызны жыяргъа, сакъларгъа кюрешгенди.

Таныгъанла бирден айтханнга кёре, Адилгерий ана тилни устасы болгъанды, сёзю да, айтыр жерине келишип, жютю. Ол чемерлиги аны чам хапарларында толу кёрюнеди. Аланы жигитлери – таматасына тырманын (къоркъгъандан!) ичинден айтып махтаннган бухгалтер; чуругъун тешип, аны табаны бла къоз сындыра тургъан оноучу къонакъ; некях къагъытны къолуна алгъанлай, къызыу сезимлери думп болуп къалгъан жаш; сюймеклик къагъытлары къызны бернесинден эсе кёп болгъан киеу; сельподан къысталгъан – базмандан айырылгъан Осман… Быланы хар бирин кёргюзтюуюнде окъуна авторну лакъырдагъа, шатык таулу сёзге усталыгъы кёрюнюп турады.

Суратлау амаллары да энчидиле жазыучуну: хур къызлача ёсюп, сюеледиле колхозчуланы жюреклерин къууандыргъан нартюхле; бек ауругъан адамны ынычхагъанына ушаш таууш этип ачылады эшик; башы – харбызча, жалан, кеси – арыкъ, элгеннген эмиликча биреу киреди; омакъдан ёлген бир жаш тиширыу кёрюнеди; бек тамата, бек алаша, базыкъ, ашагъанда бек женгил, къымылдагъанда, жукъгъа бек акъырын узалыучу адам… Окъугъанынглай, кёз аллынга келип, ышарыу туудурадыла бу шартла.

 «Жаналны анты» деген таурух эммечлени эсинге салады – алагъа ушайдыла Жаннет бла аны тиширыуладан къуралгъан аскери. Сюжет ызы былайды: къызла жууукъ эллеге жетип, адамларын ёлтюрюп, малларын сюрюп кетип болгъандыла. Юч къарындашын ала жокъ этген Жанал Жаннетге дерт жетдиреди. Аны нёгер къызлары къан жилямукъла тёгедиле. Ол кёз жаш ырхыла къызыл этген ташлагъа бла юзмезге къараргъа Нарсанагъа жюрюйдюле адамла. Бирси таурухлада Ессентукиге, Лячин-Къаягъа алай нек аталгъаны, Казбекни Машук деген къызыны, къарт Жанхотну къызы Нарсананы жомакъ хапарлары айтылады.

Адилгерий тёрт пьесаны авторуду. «Къууанч» дегенде малкъар халкъны ата журтха къайтыуу суратланады. Аны жигитлери - таулу кийимле кийген къартла, жашла, къызла – къыралгъа, партиягъа ыразылыкъларын айтадыла. Таулуланы бу къууанчларына къабартылы къарындашлары да келедиле. Пьесада Боташланы Иссаны, Заур Дышековну сёзлерине этилген жырланы, Семенланы Сымайылны «Минги тауу», ийнарла, алгъыш да айтыладыла. Мында эки миллетни жаш адамларыны араларында жаратылгъан таза сюймеклик да барды. «Хожа» деген пьесада иш революциягъа дери заманда эл жашауну кёргюзтеди. Ханланы, старшиналаны артыкълыкълары, жарлы жерчилени бла малчыланы къыйынлыкълары басхан элни Хожасы барды – къарт Хасанны жашы, халкъ ауузунда жюрюген жигитни къылыкъларын, ары кюлкюлю таурухларын къайтаргъан таулу.

«Тауда шахар» оюнун а Сотта улу Тырныаууз шахарны 25-жыллыгъына атап жазгъанды. Аны жигитлери комбинатда ишлегенледиле. Мында урунуу жетишимле, сюймеклик, айырылыу, тюбешиу да бардыла.

Эндиги пьесада бары ишле бир юйюрню тёгерегинде суратланадыла. Баш жигитле Фатимат бла Ахматдыла. Юйюр тамата банк къуллукъчуду. Бийчеси уа – къарангы адам. Юйдегилерин эр киши анга сыйланыргъа келген «билимли» къонакъларындан, тос адамындан кенг тутаргъа сюеди, атасыны бла бийчесини таулу кийимлерине ыйлыкъсынады. Ол Баблинагъа алданады. Фатимат, сабийин да анда къоюп, Москвагъа кетеди. Анда окъуп, китап да чыгъарып, он жылдан къайтады.

Бир къауум заманны Сотта улу илму-излем институтда урунуп тургъанды. Аны малкъар тилге аталгъан илму ишлери асламдыла. Биринде ол, белгили «Кодекус Куманикусха», В. Прёле, Н. Караулов, Вс. Миллер эм башхала жазгъан затлагъа таянып, ана тилибизни тарых жолун, айныуун тинтеди, аны башха жууукъ тилле бла (къумукъ, половец…) тенглешдирип, къайсы къайсындан жаратылгъанын билирге ыз ызлайды. Башхасында тилни кесеги санауну тюрлюлерин ачыкълайды, ючюнчюсюнде – бизге орус тилден кирген сёзлени санайды…

1959 жылда «Малкъар жомакъла, нарт сёзле, элберле» деген китап басмаланнганды. Аны Адилгерий жыйышдыргъанды, ал сёзюн да жазгъанды. Китап суратла бла жасалыпды.

Сотталаны Адилгерий, не жаны бла да халкъына къуллукъ этген, аны айныу жолу юзюлмей барырын излеген, халкъын, ата журтун жюреги бла сюйген адам, тарыхда аллай аламат ыз къойгъанды.

Мусукаланы Сакинат.