Адыгэм махъсымэр ижь-ижьыж лъандэрэ егъавэ. Ар хьэщIэ лъапIэхэм хуаIэт, хьэгъуэлIыгъуэр, гуфIэгъуэ дауэдапщэхэр зэрагъэбжьыфIэ фадэ лIэужьыгъуэщ.
Махъсымэм гъэвэкIэ зыбжанэ иIэщ, ауэ этнографхэм зэрыжаIэмкIэ, пасэрей зэманым ар нартыху кIытэкIэ ягъавэу щытащ. Апхуэдэ гъэвэкIэм папщIэ нартыхур псы хуабэкIэ ятхьэщIырт, хьэуазэм хэлъу щIауфэрти, кIыфIыгъэ щагъэувырт. Махуэм зыбжанэрэ псы теутхэн хуейт абы, псыIагъэ иIыгъын, къикIыкIын папщIэ. Махуэ зыбжанэкIэ апхуэдэу кърагъэкIыкIа нартыхур яхьэжа нэужьт «кIытэ» щыхъур. Апхуэдэ щIыкIэкIэ ягъэхьэзыра нартыху хьэжыгъэм чыржын къыхащIыкIыжырти, ягъажьэрт. Ауэ яшхын щхьэкIэкъым, атIэ чыржыныр яущыкъуейрт, псы къэкъуэлъа упщIыIужа щIакIэрт, иджыри кIытэ тIэкIу хакIутэжырти, махуитIкIэ кIыфIыгъэм щагъэувырт. Ар къэкъуэлъа нэужь фокIэ ягъэIэфIырт иджыри псы щIыIэ щIакIэжырти, икIи мыIуву икIи мыпIащIэу зэхащIэрти, иджыри махуитIкIэ щагъэтырт. Хьэзыр хъуа махъсымэр дзасэ гъэплъакIэ зэIащIэрт, дыщафэ дахэ, мэ гуакIуэ иIэн папщIэ.
ЕтIуанэ гъэвэкIэм папщIэ къагъэсэбэпыр хугущ. Ар иужьыIуэкIэ къежьа Iэмалщ. МэкIи, и IэфIагъкIи, и плъыфэкIи нэгъуэщIщ. ПIастэм ещхьу хугур ягъавэ, ягъэупщIыIужри, псы къэкъуэлъа упщIыIужа щIакIэ, дрожж, фошыгъу, хуэнщIей тIэкIу халъхьэри, махуи 5-6-кIэ щIахъумэ. Нэхъыбэрэ щытыху, махъсымэр нэхъ гуащIэ мэхъу. Махуихыр дэкIа нэужь, щIэтIысыкIа Iувыр къамыгъэхъейуэ, фадэ пIащIэр къытрахри, дзасэ гъэплъакIэ зэIащIэ. Ху махъсымэм плъыфэ дахэ иIэн, мэ гуакIуэ къыхихын папщIэ фошыгъу гъэжьа халъхьэри, хэткIухьыху зэIащIэж.
Къыхэгъэщыпхъэщ ху махъсымэм градус 13 и гуащIагъыу, нартыху махъсымэм градуси 6 - 8 фIэкI зэрамыIыгъыр.
ЩыIэщ иджыри зы фадэ лIэужьыгъуэ, нобэкIэ кIуэдыжауэ жыпIэ хъуну. Ар мэрэмэжьейщ. И гъэхьэзырыкIэкIэ нартыху махъсымэм нэхъ тохьэ. Нартыху хьэжыгъэ, гуэдз хьэжыгъэ, хуэнщIей тIэкIу зэхакIутэ, псы къэкъуалъэкIэ зэхапщэри, хуабапIэ ягъэув. Махуэ зытIущкIэ къэкъуэлъа нэужь хьэкум трагъэувэри, псыуэ щIэтыр щIэвэщIэху къагъавэ. Псыр щIэвэщIа нэужь, къанэм зэреджэр курыбэщ. АдэкIэ фэндышхуэ къащтэ, фо пIащIэ иракIэ, курыбэм щыщ тIэкIу тралъхьэри, абы и щхьэм без (фохьэкIуэ) къытралъхьэж. Апхуэдэ защIэу, къытебгъэзэжурэ, фэндыр из хъуху зэтыболъхьэ. Ищхьэ дыдэм фо пIащIэ куэду тракIэ, фэндыщхьэр ягъэбыдэри, илъэс зыбжанэкIэ щIым щIатIэ.
Хьэзыр хъуа мэрэмэжьейр хуэсакъыпэу къыдрахьеиж. Сыту жыпIэмэ, ар Iыхьэ-Iыхьэу зэщIэкIауэ фэндым итщи, зэхэзэрыхьыжынкIэ хъунущ. Ищхьэ дыдэр, нэхъ пIащIэр, псом нэхърэ нэхъ гуащIэщ. Ар хьэгъуэлIыгъуэхэм, хьэщIэ лъапIэхэм щхьэкIэ яхъумэу зэрахьэрт. ЕтIуанэр, нэхъ Iувыр, уэркъыбжьэу ятырт. Ещанэр, дыгъэм хуэдэу дыщафэр, къызэрыгуэкI фадэу цIыхубэм яIэт.
Махъсымэ псалъэр къызытехъукIам, абы и мыхьэнэм и гугъу пщIымэ, гъэщIэгъуэн гуэрхэр къыпхуэтIэщIынущ. Санскритым (индусхэр къызытехъукIыжа пасэрей лъэпкъыжьым я бзэм) хэтщ «сымэ» псалъэр. Сымэ жыхуаIэ фадэ лIэужьыгъуэр фIэщхъуныгъэм ехьэлIа дауэдапщэхэм къыщаIэту щытауэ къыхощыж лъэпкъыжьхэм я тхыдэм.
Сымэр зэрагъэхьэзыру, къызыхащIыкIу щытам и щэхур зыми ищIэркъым. Ауэ пасэрей къэжэрхэм я тхьэ унэхэм къыщагъуэтыжащ сымэ щагъавэу щыта пэш хэхахэмрэ, абы щхьэкIэ къагъэсэбэп хьэкъущыкъухэмрэ. Лъэпкъыжьхэм зэхуэдэу яIа «сымэ» псалъэм фадэ жиIэу къикIыу къыдощтэри, «махъ» хъужыр сыт?!
Нарт IуэрыIуатэм къызэрыхэщыжымкIэ, Сэтэней Гуащэ игъавэу щытащ санэху жыхуаIэ фадэ пIащIэр. Санэплъыр зищIысымрэ ар къызыхащIыкIыу щытамрэ дыщыгъуазэмэ, санэхур зищIысыр ямыщIэу къэгъуэгурыкIуащ… Ауэ, къыхэгъэщыпхъэщ, санэхур, аркъэм хуэдэу узэщIэплъу, плъыфэншэу зэрыщымытар. И фIэщыгъэцIэм тепщIыхьмэ, санэхур хужьу щытыпхъэщ. Языныкъуэ лъахэхутэхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, санэхур шэкIэ ягъавэрт, Iуащхьэмахуэ лъапэ уэру къы-щыкI «хвойник» жыхуаIэ псей лIэужьыгъуэр хэлъу. Къыхэгъэщыпхъэщ хвойникым эфедрин жыхуаIэ дагъэ лIэужьыгъуэр куэду зэрыхэлъыр. Абы чэф уещI, цIыхум и адреналиныр дрегъэкIуей, и къарум хегъахъуэ, бжьыфIэ, жыджэр ещI. Арауэ жаIэ нартыжьхэм я къарур къызыхахыу щытар.
«Хъымэ» жыхуаIэ пасэрей иран фадэри къызыхащIыкIыу щытар хвойникщ.
Лъэпкъ зэпэжыжьэхэм зэхуэдэу яIа мы фадэхэм я фIэщыгъэцIэр зэрызэпэджэжыр псом нэхърэ нэхъ сфIэгъэщIэгъуэнщ, си щхьэкIэ.
Фырэ Анфисэ.