Къоспарты. Къош арты.

Тау эллерибизни юслеринден кезиулю хапарыбыз Огъары Малкъарда Къоспартыны   юсюнден барлыкъды. Аны юсюнден  билгенибизни, эшитгенибизни, кёргенибизни айтайыкъ.
Хапарыбызны элни  атыны юсюнден башлайыкъ. Былай къарасанг,  Къоспарты деген сёз тилибизде ангылашынмагъанча  кёрюнеди.  Ол дюгер  сёздю дегенле да бардыла.
Алай ёмюрледен бери бу тийреледе жашап келген миллет элини атына башха халкъны сёзюн нек алыргъа керекди. Не уа аны тёгерегинде жюзле бла жер-суу атла  малкъарча болуп,  ол а  башха тилли  нек болады?
Жашау  баргъан кезиуде сёз бир кесек тюрленип къалгъан болурму? Биз аллай  юлюгюлени билебиз.  Аны юсюнден Огъары Малкъардан къауум акъсакъалгъа соргъан эдим. Ала айтханнга кёре, элни аты  Къош арты деген сёзден тюрленип,  Къоспарты болуп къалгъанды.
Кертиси да алай болур. Бизни халкъыбыз жаратылгъанлы бери да малчылыкъ бла кюреше келгенди. Элден арлакълада къошлада жайда  малларын тутхандыла. Кёп болмай, къауум нёгерим бла ары баргъан эдим. Ол жерни баш жанында бюгюн да къош барды.
Къысха заманны ичинде Къоспартыгъа  эки кере барыргъа тюшдю. Биринчи баргъанымда жол  нёгерим  Хасауланы Исхакъды. Кеси мухоллу жаш. Бу тийрелени иги биледи. Аны машинасы бла, Чайнашкы суудан ётюп, Мукушха жетебиз.
Ол да  бюгюнлюкде чачылып тургъан  буруннгу эллерибизден бири. Бийик сыртны юсюнде оюлгъан хунала, юй къабыргъала кёребиз. Жолну сол жанында уа оюлуп тургъан обала.
Мукушну тар орамы бла бираз баргъанлай, Зарашкы суугъа жетебиз. Гитче суучукъду,  алай къутурса, бек уллу келип,  гебенле тенгли ташланы келтиреди. Суу жагъаларында кёребиз биз аланы.
Зарашкы суудан ётгенлей  башланады Къоспарты. Ол да бийик кюнлюм сыртда, суу жагъасындан башланадыла журтла. Журтла дегенде да, аладан къалгъан ызла: оюлгъан таш хунала бла юй къабыргъала. 
Зарашкы суудан сора да, юч къолдан ётсек жетебиз Къоспартыны аягъына: Сауурдан къол, Алеуюзин къол, Къуру къол. Биз баргъанда аладан биринде да суу жокъ эди. Ол къолла эл тийресинден башында къызыл къаягъа дери жетедиле.
Къуру къолда эрттеден бери да суу келген болмаз, аны ичинде окъуна бардыла таш хунала. Ол къолну ары жанында жашагъандыла бу элни бийлери Айдаболлары, Жанхотлары,  Бийлары.
Онтогъузунчу ёмюрню аягъында, жыйырманчы ёмюрню ал жылларында аты айтылгъан киши Айдаболланы Азнор да ол тийреде жашагъанды. Жети жылны Малкъар жамауатха старшина болуп тургъанды. Дагъыда аллай бир жылны – Къарачайда Схауат элде. Акъсакъал малкъарлыдан эшитген эдим: «Малкъар ауузунда Айдаболланы Азнордан акъыллы киши хазна  болмагъанды», – деп. Азнорча киши  бол, дегендиле  алгъышлада.
Революциядан сора, отузунчу жыллада,  аны юйюнде школ къурагъандыла. Къоспартыгъа баргъан нёгерлеримден бири 92-жыллыкъ Аттасауланы Хажибекир: «Мен анда тёрт классны тауусханма»,– деди, ол юйню оюлгъан къабыргъаларын кёргюзте.
Урушну аллында жыллада да элни энишге жанында  жарагъан  мектеп ишлегендиле. Ол ачылгъан кюн алайда уллу къууанч болгъан эди. Белгили къобузчубуз Къазийланы Билял, сау кюнню къобузун сокъгъанлай, адамланы жырлатып,  тепсетип тургъанды.
Ол кюн, байрам баргъан кезиуде, Чофанланы Жюнюс, мектепге къарай кетип: «Нечик ариу журт болгъанды эшиги,  терезеси да къыбыла таба бурулуп. Кеси да межгитге тап келиширик эди», – дегенди. Аны уа, ким эсе да тил  этип, милициягъа билдиреди. Сора Жюнюсню  тутуп кетедиле, ол андан къайтмагъанды.
Элни къуралыууну юсюнден  Хажибекир былай эсгереди. Бурун заманлада бир кишини юч жашы болгъанды. Эл къураргъа керек болгъанда,  ол аланы ючюсюн да чакъырып: «Къауум жерге барып, топурагъын алып, суугъа къуюгъуз. Сора къайсы топуракъ терк батса суугъа, алайда эл къурагъыз», – дегенди.
Эл къураргъа Къоспартыны жери  алай бла айланнганды. Биринчи журт а Къараучу ташны къатында салыннганды.
Халкъда жюрюген хапаргъа кёре бурун бу тийре къалын агъач болгъанды. Эл-журт салынып тебирегенде, адамла аз-аздан агъачны къыргъандыла. Аны юй ишлегенде хайырланнгандыла, отун этгендиле. Андан сора юйле, башха журтла ишлеп тебирегендиле, сыртны къазып, орамла, арбазла этип. Къаллай бир таш, зыгъыр ташылып ишленнгенди бу эл. Метрден артыкъ къалынлыкълары болгъан къабыргъала бардыла. Аланы къалагъандан сора да ичлерин топуракъ бла  сюртгендиле. Ууакъ  жаныуарла, губула кирмесинле деп.
Къауум жерде уллу ташла да эслегенме, аланы бир жанлары къазылып, юйню къабыргъалары анга тирелип къаланып. Хуналада да бек уллу ташла бардыла. Ташла да бош ташла угъай – состарла, къаты затла.  
Элни баш жанында – Гитче-Байрым-Башы, тауну бери аллында уа къабырстан барды. Беш-алты гектардан да уллу болур. Тёгереги ачылыпды. Малла юслери бла атлап айланадыла. Кенгден къарасанг,  къауум кешене да эсленирикди.
Бу къадар къыйын салыннган элге къарай кетип: «Таш юсюнде юй ишлеген таулу киши», – деген сёз нечик кертиди дедим кеси  кесиме.
Элни башына жете баргъан бийик жерде уллу таш барды, Къараучу таш деген олду. Аны башына минип къарасанг, тарны эки жаны да узакъгъа кёрюнеди. Аны юсюнден да быллай бир таурух жюрюйдю. Бурун Къоспартыдан бир эр киши жыллыкъ жортууулгъа кетип, андан къайтмай къалгъанды. Аны уа бир къызы болгъанды. Аты Акъбийче. Атасын бек сюйгенди. Кюн сайын ташха келип, атам келе болурму деп, андан таргъа къарап тургъанды.
Алай эте айла, жылла оздула. Киши къайтмады жортууулдан. Къызы да атасын сакълап, эрге бармай, жашауун алай ётдюрдю. Эллиледен бири уа  анга жыр да такъгъан эди. Узун жыр эди. Хажибекир андан эсинде къалгъан бир ненча тизгинин  эсгереди: 
Эй, Акъбийче, Акъбийче,
Атангы сакълай сени
Чачынг акъ болгъанды,
Сени сюйген жаш да
Къарт болгъанды.
Къараучу ташдан битеу аууз къол аяздача кёрюнеди. Аны ючюн, таш къатында, хар заманда, эсли адам болгъанды, тышындан келгенлени кёрюрча.
Ташдан берлакъ келсек,  Къуру къолгъа жетебиз. Башында сагъыннганыбызча, аны энишге жанында жашагъандыла бу элни бийлери. Ала бла байламлы дагъыда бир белгини айтайым. Бий тукъумла   жашагъан тийре бла элни баш жанына къарасанг - алайда да бир уллу таш. Ауушну къалаууруча, сын къатып турады. Анга уа Бийланы ташы  дейдиле. Ол тийре  аланы жерлери болуп, андан айтылгъан болур алай.
Къараучу ташдан тюзюнлей къызыл къая таба ёрге тебиресек,  эл башына жете баргъан тийрени бир жанында Аттасаулары жашагъандыла. Аланы журтларыны оюлгъан хуналары сакъланыпдыла. Алгъаракълада тукъум адамлары келип, хар журтда ким жашагъанын атларын жазып кетгендиле.
Аттасауланы тийреден къаяла таба къарасакъ, биринчи тёппеге Гитче-Байрым-Башы дейдиле. Аны ёрге жанында андан да бийик тёппеге уа – Уллу-Байрым-Башы. Ол ортада уа къая барды, анга уа Зараш кетген къая дейдиле.
Ол Зарашланы тукъумну аталарыды. Къарыулу киши эди ол, Малкъар ауузунда ол бек уллу адам болгъанды деген хапар барды. Нек эсе да ол тийреде айлана тургъанлай, къаядан кетип ёлгенди. Андан бери анга огъарыда сагъынылгъан атны айтадыла.
Уллу-Байрым-Башындан онг жанында уа – Аттасауланы зынтхы сабанлары. Бу тукъумну адамлары анда бозагъа зынтхы ёсдюртгендиле.
Уллу-Байрым-Башы бла къызыл къая таба барып, анга жетмей, Уллу Савкадин таш барды. Ол тёртгюл ташды. Андан энишгерек келсенг,  чаллыкъда – Гитче Савкадин таш. Ол а тёгерек маталлыды. Урушну кезиуюнде, бир ауукъ заманны, Бёзюлары – Уллу Савкадин ташны, Аттасаулары уа  Гитче Савкадин ташны къатларында кечиннгендиле.
Совет власть тохташып,  элледе ара мюлкле къуралгъанда, Къоспарты, Мукуш, Зарашкы бир колхоз боладыла. Аны биринчи председатели Мокъаланы Азрет эди. Халкъ аллында намысы-сыйы жюрюген огъурлу адам. Аны башха ишге Нальчикге кёчюргенде, орунуна Гасыланы Магометни саладыла. Андан сора уа – Оразайланы Алийни.
Ара мюлкде ишлей,  адамланы  къолайлары кётюрюле  башлайды. Алай ол жашау кёпге созулмады. Башланды Уллу Ата журт уруш. Къоспартычыладан ары экишер, ючюшер жашлары кетген  юйюрле болгъандыла. Андан сора уа – кёчгюнчюлюк. Орта Азияны жеринде кёпле къырылгъандыла. Сау къалгъанла къайтхандыла ызларына, алай  бу эл а жангыртылмады. Адамлары ёзенлени сайлап, энишгерекледе къалгъандыла. Къушла бийиклеринде  орналгъан Къоспартыны таш хуналары бла оюлгъан къабыргъалары уа бюгюнлюкде да, узакъдан къарасанг, туура кёрюнедиле. Сюеледиле халкъны жашау жолуну эсгертмелерича. Тардан, таудан келген аяз сызгъырып айланады орамларында, оюлгъан элни жангыз иесича.
Элде бу тукъумланы адамлары жашагъандыла: Айдаболлары, Аттасаулары, Бийлары, Бёзюлары, Гасылары, Гулалары, Жекелары, Заныколары, Занхотлары, Зарашлары, Къазийлары, Къаралары, Наршаулары, Оразайлары, Темукалары, Тюменлары, Хочулары, Шабатукълары, Шуукалары, Эдаклары.
Бу тизмени Аттасауланы Хажибекир бергенди, ол урунууну, тылны да ветераныды, бу элде туугъанды.  Бюгюнлюкде Бабугентде жашайды.
Аны биргесине келип, бизни бла жолоучу болгъан Аттасауланы  Юсюпге да ыразылыгъыбызны билдиребиз.
Османланы Хыйса.

 

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

29.03.2024 - 09:05

БАХЧАЛАНЫ БУЗДАН КЪОРУУЛАРГЪА – 40 МИЛЛИОН СОМ

Быйыл эл мюлк жерлени буз уруудан къорууларча мадарлагъа Къабарты-Малкъарны бюджетинден 40 миллион сом бёлюнюрюкдю.

29.03.2024 - 09:04

КАРТОФДАН БАЙ ТИРЛИК КЪУУАНДЫРАДЫ

Шимал-Кавказстатны управлениясындан  билдиргенлерича, былтыр Къабарты-Малкъарны  мюлклерини барысында да картофдан  154,6 минг тонна  жыйылгъанды.  Ол былтырдан 1,8 процентге кёпдю.

29.03.2024 - 09:04

ТАНГ КЕСЕК КОНСЕРВА ЧЫГЪАРЫЛАДЫ

Къабарты-Малкъар тахта кёгетледен консервала жарашдырыу бла эки жылны ичинде алчы жерни алады. Ол санда былтыр, 363,8 миллион банка чыгъарылгъанды.

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.