КъМР-ни  100-жыллыгъына

Бызынгы бусагъатда аты иги бла айтылгъан, айный баргъан  узакъ тау элледен бириди.  Анда  хар юйде газ, суу, электрокюч да  бардыла. Битеу ол затлагъа  къууана, эллиле ишлейдиле, окъуйдула, юйюрлю боладыла, сабийле ёсдюредиле, бийик  билим  аладыла, юйретиу эмда мюлк  ишледе да башха элледе жашагъанладан  алгъа бармай эселе, артха  къалмайдыла.

Бюгюн мен бызынгылыланы махтар  акъылда тюйюлме, алай, халкъда айтылыучусуча, къошмай-къоратмай тарыхдан шартла келтирип, жазаргъа сюеме.

Бызынгы малкъар эллени бек  эрттегилилеринден бириди. Мында жашагъан адамланы шуёхлукъларына, халал жюреклиликлерине, къонакъбайлыкъларына  кёпле сукъланадыла. «Бызынгыда огъурлу таш барды»,-дегенле да  болгъандыла.

Алай, патчахлыкъны кезиуюнде адамланы къанларындан тоймагъан байла бла бийле Бызынгыны жарлы халкъына да уллу къыйынлыкъ  берип, аны унукъдуруп тургъандыла. Адамланы саулукъларына къаратыргъа онглары болмагъаныны  хатасындан  кёпле, артыкъда сабийле, тюрлю-тюрлю аурууладан ажымлы ёлгенлерин белгилерге керекди. Революциягъа дери мында орус тилни неда къол сала билгенле жаланда  Хочуланы Теппелей, Ботталаны Тахир, Холамханланы Шуба (Омар) бла Жашарбек болгъандыла.

Элни жарлыларыны юйлеринде терезелери, печи болмагъан жокъ эди. Къысха айтханда, халкъны ол замандагъы жашауун Мечиланы Кязим  назмуларында толу ачыкълагъанды десек, жангыллыкъ тюйюлбюз.

Россейде халкъны къозгъалыууну юсюнден хапар тау эллеге да жетеди. «Бызынгылыла 1917 жылда февраль революцияны юсюнден эшитгенлеринде, бек  къууаннганлары бюгюнча  эсимдеди»,- деп жазгъанды Холамханланы Токай, элде белгили, хурметли  адамладан бири.

Ол жылны март айында Деппуланы Сафар, Мечиланы Мухаммат, Холамханланы Шуба (Омар), эллилени жыйып, Россейде бола тургъан ишле бла шагъырей этген эдиле. Патчах тахтадан  тайдырылгъанлыкъгъа, алыкъа бийлик  байланы  бла бийлени  къолларында болгъанын айтадыла. Ала халкъны Ленинни ниетлери ючюн кюреширге чаукъырадыла. «Кесибизге эркинликни, жаланда кесибизни къолубуз бла алыргъа боллукъбуз»,- деп, эллилени эслерин кёп магъаналы затлагъа бурадыла.

Ол кюн патчахны суратын, тагъылып тургъан жеринден алып, халкъны аллында жыртадыла. Старшинаны да къуллугъундан кетерип, аны орунуна Ботталаны Тахирни саладыла.

Тарыхны алгъыннгы бетлерин  къырыргъа, аны аманларгъа кюрешгенле бусагъатда, жарсыугъа, кёпдюле. Алай , ким биледи, тарыхны ол бетлери болмаса, бизни  бюгюннгю жашауубуз къалай болур эди. Бу жашауну келтирирге себеплик этген бызынгылыланы атларын да хурмет бла сагъыныргъа  сюеме.  Ала Деппуланы Сафар, Холамханланы Шуба, Мечиланы Мухаммат, Шауаланы Ичай, Солтанланы Бекмырза, Датчиланы Батырбек, Жуболаны Темир, Чочайланы Тууалуко, Холамханланы Гитче, Токай, Сахай, Ахкёбекланы  Юсюп, Ботталаны Герий , дагъыда кёп башхала болгъандыла.

Элден  жашла Къызыл Аскерге кетгенлеринде уа, эллиле аланы  атла, ат  керекле эмда  кийимле бла жалчытып тургъандыла. Бызынгыны отряды хар не жаны бла да бирсиледен иги къуралып  болгъаны ючюн, Асанланы Хажи-Мурат аскерни штабыны атындан бызынгылылагъа  ыспас этеди эмда Кязимге саугъагъа керох береди. Ол заманда Кязим хажи, кёп ыспас этип, быллай тизгинлени айтхан эди:

                          «Сауут алыгъыз къолгъа,

                          Барыгъыз сиз ахшы жолгъа.

                          Душманны жокъ этигиз,

                          Ахшы муратыгъызгъа жетигиз!».

Деппуланы Сафар, Холамханланы Шуба, Мечиланы Мухаммат Совет власть ючюн жан бергендиле.

Кёп урушладан сора, 1920 жылны март айында, Къызыл Аскерни болушлугъу бла Къабарты-Малкъар душманладан эркин  этиледи. Ол кезиуде бызынгылыла Кязимни башчылыгъы бла асыралгъан ирикледен жыйырма беш мал эмда эки семиз ёгюз алып, Нальчикге келедиле эм къурманлыкъ этип, хорламны къууанчлы белгилейдиле.

Кязим  хажи, жашы Мухамматны къазауатда ёлгенин эшитгенинде: «Ишни болумун ачыкъ айтыгъыз,  жашырмагъыз, жаш  жигитчамы  ёлдю огъесе хомухлукъму этген эди?»- деп, кёзлери толуп  хапар соргъанды.  Мухаммат жигитча ёлгенин айтханларында, ол  жашына  ыразы болгъанын  назму халда айтып  билдиргенди.

1920 жылда, бирси элледеча, Бызынгыда да партия ячейка  къуралады. Ячейканы   къауумуна  Деппуланы Хаматгерий бла Хажимырза,  Холаланы Адильгерий, Датчиланы Мухаммат, Рахайланы Зулкъарней, Холамханланы  Гитче  эмда башхала киредиле. Ол жыл  мында  комсомол ячейка да къуралгъан эди. Аттоланы  Аубекир бла Хажи, Холамханланы Алий, Ботталаны Мухажир, Малкъарланы  Бийберт, Аналаны Хамит, Кючмезланы Мухажир, Шауаланы Азнор, Ахкёбекланы  Биязуркъа, Аналаны Нух эмда башхала биринчи комсомолчулагъа саналадыла. 1920 жылда  ревкомну председателине Деппуланы Хаматгерийни, аны орунбасарына  уа Холамханланы Гитчени эмда  Шауаланы Ичайны  айырадыла.

Тиширыуланы арасында да болгъандыла элде жумушлагъа къатышханла. Ала Чочайланы Нафи, Наго, Холамханланы Кесам, Холаланы Милихат, Жанкуш , Атталаны Атыу, Холаланы Топай, Абелланы Бадинахан, Асият, Чочайланы Керимат, Жуболаны Бабун дагъыда башхала аллайладандыла.

Биринчи коллектив мюлкле къуралгъанда, Бызынгыныкъы  малкъар колхозланы  ичинде биринчиге саналып тургъанды. Ара  мюлкню айнытыуда уа бызынгылыла кёплеге юлгю болгъандыла.

Башда келтирилген шартла Бызынгыны юсюнден бир къауум документледен, эрттегили газет материалладан алыннгандыла. Болсада аны бюгюннгю жашаууну юсюнден да айтыр зат барды. Бызынгылыла  искусствода, илмуда, культурада, мюлк жашауда  да бир кишиден артха  къалмайдыла. Ала ёсдюрген къойла Москвада  ВДНХ-да  алтын майдаллагъа  кёп кере тийишли болуп къайтып тургъандыла. Къумалы малчылыкъда жетишимлери бла уа къырлда аллай   мюлклени  арасында экинчи жерни алгъанды. Аны юсюнден   Кёнделен элде жер-жерли самоуправленияны советини сессиясында КъМР-ни Правительствосуну ол замандагъы Председатели Чеченланы  Хусейин да  айтханды. «Бызынгылыланы  газлары жокъду, элге баргъан жол да  алай аламат тюйюлдю, чырмаула дагъыда бардыла, болсада, ол затлагъа да къарамай, ала мюлкню  айнытыргъа, малчыланы бла  сабанчыланы иш хакъларын заманында тёлерге, сабийлеге, къартлагъа, къарыусузлагъа да болушлукъ этерге онг табадыла», -дегенди Чечен улу.

Бызынгы узакъ тау эл болгъанлыкъа, анда сабийле тууадыла, окъуйдула, билим аладыла, ол неда  бу ишде  хунерлерин ёсдюредиле. Анга шагъатха  генерал-лейтенант Аттоланы Борисни, медицинадан бийик билим алып, бусагъатда уллу къуллукъда ишлеген  эмда кёплеге болушлукъ этген Ахкёбекланы Нелляны, Искусствода атын айтдыргъа Шауаланы Орусбийни, Тёппеланы Алимни , Жабелланы Асиятны, врачла Рахайланы Анатолийни, Чочайланы Любаны, Аминатны, Аналаны Элдарны, дагъыда кёп башланы атларын  ёхтемлик бла айтыргъа боллукъду.

Элде  къартла болмасала,  аны берекети  да болмайды. Ала уа, насыпха,  Бызынгыда  бардыла. Жыл санлары жюзге жете келгенле, кёпню кёрген, билгенле, бюгюн да акъылларын тас этмей, айтырларын, этерлерин да билгенле, ала : Ботталаны Хайбар, Холаланы Суйбат, Жабелланы  Салых, дагъыда башхаладыла. Ала элни огъурлу  адамларыдыла.

Холаланы Марзият.