Ата-бабаларыбызны эрттегили усталыкъларыны бюгюннгю жарыгъы

Озгъан шабат кюн Черек районда Чирик кёлню тийресинде Халкъ чыгъармачылыкъны эм къол усталыкъны тёрели халкъла аралы алтынчы «Алтын къол» фестивалы баргъанды. Белгилисича, ол биринчи кере 2015 жылда баргъанды. Аны, хар замандача, Тарых эм маданият эсгертмелени сакъланыуларына себеплик этген «Къайсыннга жюз атлам» фонд къурагъанды. Бу жол ол РФ-ни Президенти Владимир Путинни оноуу бла быйыл къыралда бардырылгъан Россейни халкъларыны маданият хазналарыны жылына жораланнганды.
Бери келгенлени араларында Къарачай-Черкесден, Дагъыстандан, Къабарты-Малкъарны районларындан келечиле – устала, къараучула да бар эдиле.

Жангы китапла бла танышыу
Фестивальны аллында кюнню ингиринде китап презентация бардырыу да бу проектни бир кесеги болуп къалгъанды. Бу жол ол къумукълу жазыучу Багаутдин Аджаматовну жангы ишлерине аталгъанды. Ол бери быйыл чыкъгъан китапларын келтиргенди. Ала уа иги кесекдиле: «Россия и тюркский мир»; «Насыпны ачхычлары» (назмула); «Некоторые факты (сведения) из истории шамхальства Тарковского (Кумыкии) в документальных, архивных материалах, трудах отечественных и зарубежных авторов» эм башха китапланы келтиргенди.
Тюбешиуде автор кесини юсюнден бир къауум шарт айтханды. Ол 1964 жылда Дагъыстанда Къызылюрт районну Султанянгиюрт элинде туугъанды. Агрономгъа окъугъанды, тюрлю-тюрлю жерледе ишлегенди, ол санда онбир жылны район администрацияны таматасы болуп тургъанды. Бусагъатда уа жазыучулукъ иш бла кюрешеди. Россейни Жазыучула союзуну члениди.
«Къайсыннга жюз атлам» фондну председатели Тетууланы Хадис Багаутдин кавказ халкъланы байламлыкъларын не жаны бла да тинтгенин, аланы бирликге, ариу байламлыкъгъа чакъыргъанын белгилегенди. Керти да, аны китапларыны бири атлары таурухлада къалгъан Малкъарукъланы Акътуугъандан, Кърымшаухалланы Элбуздукъдан, Дудаланы Абдулла хажиден башлап Мечиланы Кязимге дери тынгылы хапар айтылады.
Китапны «Балкария – страна нартов-богатырей» деген бёлюмюн а автор саулайда бизни халкъыбызгъа атагъанды. Анда миллетни бек къыйын кезиуюне – кёчгюнчюлюкге – атагъан назмуларын да басмалагъанды. Автор анда нёгери Капланов Юсуп бла бирге бизде Курданланы Рашитде, Тетууланы Хадисде, Журтубайланы Махтиде, Созайланы Тахирде, Ёлмезланы Абдул-Керим хажиде къонакъда болгъанын, Ахматланы Назир хажи, Сабанчыланы Имран, Жолабланы Юсуп бла тюбеп, жылыулу ушакъ этгенин да белгилейди. Башха кавказ халкъланы адамларыны юслеринден да Багаутдин алай тынгылы жазады.
«Имена и фамилии народов Северного Кавказа тюркского происхождения.Тюркская топонимика Северного Кавказа» атлы китап да терен магъаналыды – анда атланы бизде бирчалыкъларын чертеди.
Китапланы къайсын алсанг да, Багаутдин архивледе ишлегени кёрюнюп турады, аны оюмлары окъуучугъа сейир боллукълары баямды. Аны юсюнден КъЧР-ни Шимал-Кавказ къырал академиясыны дизайн эм лингвистика факультетини деканы  Аталаны Лариса, устаз Аталаны Борис, Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес къырал университетни Культура эм искусствола институтуну кафедрасыны таматасы Эсеккуланы Казимир, Дагъыстанда Акъсай элде къол усталыкъла араны таматасы Бурлият Ибрагимова да айтхандыла.
Презентация алда сагъынылгъан академияны дизайн эм лингвистика факультетини онлайн халда бардырылгъан, КъЧР-ни 100-жыллыгъына аталгъан, «История и современность изобразительного искусства КЧР» деген битеуроссей сурат кёрмючюн экранда кёргюзтюу бла бошалгъанды. Анда Азияны художниклерини ишлери да бардыла.
Таш-агъачха,
темирге да
жан салып
Экинчи эрттенликде чатырлада тюбюнде алгъадан хазырланнган столланы эрттеледен келген усталыкъ хунерлерибизни шагъатлары болгъан экспонатла, алтын къоллу эр кишиле бла тиширыула этген ариу затла жасагъандыла.
Фестивальны ишин Къулийланы Къайсын атлы Малкъар къырал драма театрны артистлери, КъМР-ни сыйлы артисти Шауаланы Орусбий бла жаш актёр Гогуйланы Арафат эмда Къабарты-Малкъар телевиденияны редактору Малкъарланы Карина бардыргъандыла.
Аны ачылыуу алда болгъан «Алтын къол» фестивальлагъа тири къатышхан, пандемияны хатасындан дунияларын алышхан адамланы – Къарчаланы Мухадинни, Деуаланы Зайнафны, Бабаланы Ханафийни, Абайханланы Муссаны, Мижаланы Умарны, Бапыналаны Музафарны эсгериу бла башланнганды.
Ызы бла жыйылыуну бардыргъанла халкъыбызны къол усталыгъы сау Шимал Кавказда, бютюнда Гюржюде айтылгъанын, анда 1846 жылда 12 октябрьде «Кавказ» газетде «Уста баш» аты бла статья чыкъгъанын билдиргендиле эм Табакъсойланы Мухтарны «Таулу устала» деген, Бачиланы Хамзатха бла Мокъаланы Владимирге атагъан назмусун окъугъандыла:
Уой, таулу устала, yoй, алтын къоллу къан
                                устала,
Сиз – ташха, агъачха, темирге да жан
                    салгъанла…
Назмуну эпиграфында Арсений Тарковскийни: «Наблюдать умиранье ремёсел – Всё равно, что себя хоронить», – деген, бюгюннге келишген сёзле бардыла. Фестиваль да алай болмасын деп этиледи.

Миллет хазнабыз
Адамны кёзю бек биринчи кийикни, туз киштикни, дагъыда башха жаныуарланы салам къаранчхаларына илиннгенди. Аланы къарачайлы Алботланы Айбаз этгенди. Ол юйюрде къол устала дагъыда бардыла. Биз фестивальда аладан 95-жыллыкъ Кичибатырны аламат къамичилерине къарар онг тапханбыз. Хусей а агъачдан этгенди ишлерин.
Жаулукъланы тюрлюлери – гыранчала, ол санда окъа токъмакълы гыранча да, мухарскеле, ботала, кюпесле, гюлмендиле, кишмир жаулукъла, мурса чилледен этилгенле… Иелери да алагъа тийишли – нюрлю, ариу адамла: Атабийланы Лидия, КъМР-ни сыйлы устазы Чочайланы Нажабат.
Бусагъатда да гыранча, мухарске, башха жаулукъ этиу усталыкъ Малкъарда, Къарачайда да таркъаймагъанды. Анга шагъатлыкъгъа Жаболаны Маринаны кёз къаматхан ишлерин келтирирге боллукъду. Суратлары – къанат къыйырлача накъышлы, чилле халы бла тигилген тамгъала инжи минчакъла бла жасалып.
Дагъыстанлы усталаны чилле къуртлу халыдан этилген жукъа тешикли жаулукълары кимни башында да аламат ариу кёрюне эдиле. Багъалары уа – сегиз минг сом бла жарым. Ариулукъ ючюн аны бергенле да табылгъандыла.
Бызынгычыла не заманда да иги кесек экспонат бла келиучюдюле быллай жерге – аланы аламат школ музейлери барды. Ала келтирген сырылгъан къаптал, ичинден кийилген дарий кёлеги бла, сюргюнде Орта Азиягъа барып къайтханды. Ол Жазыколаны Зариятны анасыныкъыды. Дагъыда аланы николай мухар гыранчалары, николай кюпеслери, чимдилген чачакълы жаулукълары, къурт чачакълы жаулукълары, кёрпе боталары, Рахайланы Наныкъ этген четен табакълары, тюплери да суу кетерча тешикли эшилген эрттегили чабырлары, Рахайланы Халим этип, тери ийлеген агъачлары, чалманлары, ат иерлери, кыркалы къайиш жиплери, къалпакъ этгенде хайырланылгъан кеплери, быкъылары, сенелери да, сыгын отлары да бар эди. Аланы не болгъанларын билмеген сабийлеге сейир эди кёрмючлери. Бишлакъ, локъум бла уа ол кюн бызынгычыла кёплени сыйлагъандыла.
Сауут-сабалы жашланы араларында Курданланы Рашидни бла Бачиланы Хамзатны энчи айтыргъа керекди. Хамзат аны къол ишлерини алларында жыйылгъанлагъа таулу бичакъны, алайда болгъан башха сауутланы юслеринден да тынгылы хапар айтханды. Сёз ючюн, таулу бичакъ, къолгъа тап жарашыр ючюн, аны темири иесини къол аязыны эни бла тенг болургъа керекди. Аскер бичакъны малчы бичакъдан энчилигин да ангылатханды уста – аны къыйыры къынгыр болады. Хамзатны ай балтасы уа эрттегили сауутду – ол аскерчини къолунда тёрт-беш амаллыды. Гида балталаны тюрлюлери да бар эдиле Бачи улуну кёрмючюнде. Ишлерини бир къауумуна аны Геляхланы Ахмат тюзетгенди. Ол кеси уа ол тасхалагъа кёчгюнчюлюкде хабазчы киши Уяналаны Шабакъдан юйреннгенди.
Огъары басханчыланы тургъан жерлери бир да жылыулу эди – Жаппуланы Эзетхан бла аны нёгерлери кюйюзлени тюрлю-тюрлюлерин келтирген эдиле: бичген кийизле, чалыулула, ала кийизле, жыйгъыч кийизле…
Ёлмезланы Мукайны жашлары Абдул-Халим, Абдул-Керим, Исмайыл, киеую Хархаланы Исмайыл да басханчыладыла – элбрусчула. Ала да бек бай кёрмюч ачхандыла бу жолгъу фестивальда. Темирден, агъачдан этилген сауутлары, адырлары да бар эди.
Профессионал художникле Ахматланы Леуанны бла Черкесланы Тахирни этген ишлери уа не заманда да быллай жерледе айырмалы боладыла. Къабыргъада Леуанны суратлары тагъылып эдиле, столда уа – агъачдан этилген, кюнден, жылыудан толу ишле – аякъла, къашыкъла, чёмючле, шешадан чыкъгъан жин сыфатлы чырахтан, желпекли учхун зат...
Къадырланы Зайнаф а ууакъ минчакълы терекле эм минчакъдан этилген суратла келтиргенди.
Деуаланы Рамазанны юйюрю минчакъладан, инжиледен этилген тукъум тамгъаларын, дарийде не къатапада чилле халыла бла тигилген тукъум байракъларын келтиргенди. Аланы къатларында тохтамагъан жокъ эди. Рамазан: «Бюгюн былайда усталыкъны бла къарындашлыкъны байрамы барады. Бу кёрмючге къарагъанны жюреги ёхтемликден толмай къалмайды – ата-баларыбызны эрттегили усталыкълары жангыдан айный баргъанлары бек аламат шартды», – дегенди.

Къарачай –
фахмулуланы
 къаласы
КъЧР-де Шимал-Кавказ къырал академиядан дизайн эм лингвистика факультетни деканы Аталаны Лариса, «Изобразительное искусство» кафедраны таматасы, доцент Хубийланы Зарима, «Дизайн» кафедраны доценти Урусланы Музалифа, ол кафедраны тамата преподаватели Езиланы Зухра кеслерини эм студентлерини ишлерин келтирген эдиле – суратла, агъачдан, металлдан, топуракъдан этилген затла, жаулукъла, минчакъла, бууунлукъла, башха жасаула…
Къарачай-Черкес къырал университетни Культура эм искусствола институтунда «Декоративно-прикладное искусство» эм «Дизайн» кафедраланы устазлары Эсеккуланы Казимир, Салпагъарланы Али эмда Бостанланы Казбек башында айтылгъаннга дагъыда сейирлик суратла, тукъум эм башха магъаналы тамгъалары болгъан хуржунла, жасаула, кюмюш эм багъыр адырла, кюбюрчекле, агъач гюлле эм накъышлы саханланы тюрлю-тюрлюлерин, керамика къошхандыла. Ала студентлерини дизайн жаны бла ишлерин кёргюзтюп да къууандыргъандыла ары келгенлени.
Былайда алтынчы Салпагъарланы Муратны да сагъыныргъа керекди. Ол келтирген жасау затла кёплеге сейир кёрюннгендиле.
Жыйылгъанла, таулу къызла кийип, Шимал Кавказны гуманитар академиясыны дизайн кафедрасыны тиширыу кийимле – жыйрыкъ, жаулукъ, башха баш кийим – коллекцияларына къарагъандыла. Аны академияны преподаватели Езиланы Зухра бла модельер-дизайнер Хапчаланы Зарема хазырлагъандыла. Китапны сюйгенлеге деп, китап кёрмючле къуралгъанлары да къууандыргъанды окъуучуланы.

Ыразылыкъ
Андан арысында Малкъарланы Карина фестивальгъа ишлерин келтиргенлени, анда болгъан бир къауум белгили адамны санагъанды. Ол кюн анда РФ-ни, КъМР-ни, КъЧР-ни да илмуларыны сыйлы къуллукъчусу Абшаланы Магомет, алгъада КъМР-ни Парламентини палатасыны председатели болуп тургъан Туменланы Мурадин, Ставрополь крайны Жазыучула союзуну председатели Александр Куприн, Дагъыстанны культурасыны сыйлы къуллукъчусу, «Ёлдаш» газетни редактору Гебек Конакбиев, Къарачай-Малкъар Маданият советни председатели Жабелланы Лидия, Элбрус районну администрациясыны башчысы Сотталаны Къурман, маданият управлениясыны таматасы Толгъурланы Жаннет, Черек районну администрациясыны башчысы Къулбайланы Алан, маданият управлениясыны таматасы Къазийланы Рамазан, «Центр-Книга» биригиуню таматасы Шауаланы Аминат, Эверестге чыкъгъан къутхарыучубуз, миллет ёхтемлигибиз Ёлмезланы Абдул-Керим, Элбрус районну краевед музейини директору Созайланы Фатима, Огъары Бахсанда халкъ чыгъармачылыкъны район арасыны директору Жаппуланы Эзетхан эм башхала болгъандыла. Кёпле сабийлери, туудукълары бла келгендиле, ала бюгюн ата-бабаларыбыздан къалгъан чыгъармачылыкъны кёрселе, эсде тутарла деп.
Арада бек тамата Алботланы Кичибатыр: «Эски жашауубузда да халкъыбыз темирден, агъачдан, алтындан, кюмюшден да затла этип тургъанды. Ма бу бюгюннгю жыйылыу: «Къарачай ал ёмюрледе не бла жашагъанды? Малкъар къалай жашау этгенди?» – деген соруулагъа жууап этеди. Ата-бабаладан къалгъан затланы кёрюгюз, атларын билигиз. Кёчген, келген да этдик, къол усталыкъларыбыз жарап турдула», – деп, Аллахдан жыйылгъан халкъгъа саулукъ, монглукъ тилегенди.
Къулбайланы Алан быллай жыйылыула халкъ байлыгъыбызны кёргюзтюрге эмда къол усталаны кёллендирирге аталгъанларын белгилеп: «Былайда Чирик кёллени ариулукълары, адамланы жюрек ачыкълыкълары да шуёхлукъну, бир бирни ангылауну халларын туудургъандыла», – дегенди эм Россей бла бирликде кавказ халкълагъа узакъ да, ариу да ёмюр тежегенди.
Поэт Александр Куприн: «Мен бу сейир, тамаша затлагъа бюгюн алай сюйюп къарагъанма! Аперим барыгъызгъа да! Кавказны байлыгъын туура этгенсиз. В. Путин, къырал тамата, бош алай бермегенди бу жылгъа маданият магъана – Тетууланы Хадисча адамлагъа деп, ала биз бирге болгъаныбызны кёргюзтсюнле деп, ма андан этгенди бегимин», – деп, бу байрам ючюн ыразылыгъын билдиргенди.
Белгили дизайнер Аталаны Лариса: «Мен бери алтынчы кере келеме. Жылдан-жылгъа фахмулу адамларыбызны саны ёсе баргъанын кёреме. Биз маданиятыбызны тас этерге сюймейбиз. Ма ол себепден студентлерибизни быллай ишлеге сюйюп къатышдырабыз. Сау болсунла республика да, район да. Энчи ыразылыгъым – «Къайсыннга жюз атлам» фондну председатели Тетууланы Хадисге. Унутулмазлыкъ сезимле бергенди фестиваль. Хорлагъан, хорлатхан деп жокъду – бары да фахмулудула», – дегенди.
Гебек Конакбиев, къумукъ халкъындан салам айтып: «Бир бирден узакъ жашай эсек да, жюреклерибиз жууукъдула, биз къарындаш халкъбыз. Бюгюн былайда кетген ёмюрлени бла келлик кюнню бирге байлагъан адамланы бийик усталыкъларын кёребиз», – дегенди эм тилибиз, усталыкъларыбыз да седиреп баргъан заманда быллай уллу иш этгенлеге ыразылыгъын айтханды.
Бурлият Ибрагимова, Дагъыстанда Яхсай элден салам айтып, бу ариу байрам ючюн ыспас этип, къол усталагъа, аланы ишлерине къараргъа келгенлеге да ёмюр, саулукъ тежегенди.
«Бюгюн мында жюрегинги бийик этген бир ариу хал барды. Ол бек керекди биз тёрелерибизни, маданиятыбызны тас эте баргъан заманда. КъЧКъУ-ну культура эм искусствола институту халкъыны тарыхын сакълар ючюн кёп зат этеди. Аны бла бирге, тюрлю-тюрлю миллетлени келечилерин байлайды бир бирге, ала чыгъармачылыкъ ишлери бла дунияны бютюнда ариу этер ючюн. Сюйюп келгенбиз, ёсюп келген тёлюге билирге керекли кёп ариу зат кёребиз. Быллай байрам чыгъармачылыкъ ишде илхам берген шартды. Сау болугъуз. Не жаны бла халкъыбыз айнысын, жашнасын», – дегенди Эсеккуланы Казимир.
Ёлмезланы Абдул-Халим да бу ишни этгенлеге, ары келгенлеге да саулукъ, мамырлыкъ тежегенди.
Ары келгенледен грамотала къоллу болгъандыла кёпле. Хапчаланы Заремагъа уа саугъа Москвадан келгенди – махтау къагъыт бла бирге багъалы ташла бла жасалгъан къыпты.

Жырла, тепсеуле,
кёргюзтюуле
Быллай ариулукъну кёргенден сора, фестивальны байрам кесеги башланнганды. Ташлы-Таланы халкъ вокал-инструментальный ансамбли «Ийнар» (башчысы КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу Гузиланы Тахир), «Эрирей» жыр къауум, Тюменланы Айшат бла Къадырланы Жаннет, Байсыланы Артур, Алчакъланы Артур, Гайыланы Тахир, Газаланы Руслан жырлары бла къууандыргъандыла. Башында сагъынылгъан къарачай-черкес академияны «Снежные вершины» деген студент тепсеу ансамбли тепсегенди. Халкъ сюйген артист Шауаланы Орусбий а кесини кюлкюлю эстрада монологларын айтып, къууандыргъанды. Фестиваль, Гогуйланы Арафат  айтып, Къулийланы Къайсынны «Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула!» деген назмусу бла къууанчлы халда бошалгъанды.
«Къайсыннга жюз атлам» фонд спонсорлагъа, башха жаны бла болушлукъ тапдыргъанлагъа – халкъыбызгъа бу хан саугъаны этгенлеге, ол санда Черек районну администрациясына, аны таматасы Къулбайланы Аланнга ыспас этеди.

Мусукаланы
 Сакинат.

Поделиться:

ЧИТАТЬ ТАКЖЕ:

28.03.2024 - 10:01

НИЕТ ХАЗНАБЫЗНЫ АЙНЫТХАНЛА

Халкъыбызны ниет жетишимин кёргюзтген Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны къуралыуу озгъан ёмюрню 1930-чу жылларында башланнганды. 1935 жылда А.

28.03.2024 - 09:03

ГИТЧЕ ЭМДА ОРТА БИЗНЕСНИ МАГЪАНАСЫ УЛЛУДУ

Къайсы къыралда неда аны ичинде субъектде экономиканы айнытыугъа уллу къошумчулукъ этгенле гитче эмда орта бизнес бла кюрешгенледиле эмда энчи предпринимательледиле.

28.03.2024 - 09:03

ИНВЕСТИЦИЯЛАГЪА – ЭНЧИ ЭС

Жангы предприятияла къурарча, производствону кенгертирча, инвестицияла этмей, башхача айтханда ишге ахча салмай боллукъ тюйюлдю.

27.03.2024 - 14:04

КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР РЕСПУБЛИКАНЫ БАШЧЫСЫ К.В.КОКОВНУ РОССЕЙ ФЕДЕРАЦИЯНЫ МИЛЛЕТ ГВАРДИЯСЫНЫ АСКЕРЛЕРИНИ КЮНЮ БЛА АЛГЪЫШЛАУУ

Росгвардияны Къабарты-Малкъар Республикада Управлениясыны хурметли аскерчилери, ишчилери эмда ветеранлары! Сизни Россей Федерацияны Миллет гвардиясыны аскерлерини кюню бла алгъышлайма!

27.03.2024 - 09:07

САКЪАТ САБИЙЛЕ ОКЪУУСУЗ КЪАЛМАЗЧА

Къабарты-Малкъарны Жамауат палатасында республиканы билим бериу учреждениялада сакъат эм къыйын ауругъан сабийлени окъутуу не халда болгъаны тинтилгенди.