Мы тхыгъэм ипэ къихуэу дэ кIэщIу щыгъуазэ фыхуэтщIащ адыгэхэм я хэкужь Ищхъэрэ-КъухьэпIэ Кавказым зыплъыхьакIуэ тIэунейрэ дызэрыкIуам. Зыгуэрым жиIащ: «Уэрэ сэрэ дэнэ дыщы-псэур? Кавказ къудейракъым, пэжкъэ? АдыгэщIщ...»
Ипэхэми хуэдэу, мы зекIуэми видео-тхыгъэхэр къыздитхат. Абы еплъахэм ящыщщ куэд щIауэ сызыгъэныбжьэгъу, Къармэхьэблэ къыщыхъуа налшыкдэс Бышэн Хьэбас. Ари сэщхьу и телъхьэщ «адыгэу ущытыным» къикIыр Къэбэрдейм ущалъхуауэ зыкъэплъытэжыным и закъуэкIэ зэрызэфIэмыкIым. Дэ дызэрегупсысымкIэ, «къэбэрдей къэухь зэщыкъузам» къимыкIыфым адыгэу зибжыжыныр мащIэщ.
ГъэмахуэкIэм ирихьэлIэу Бышэным зыгъэпсэхуакIуэ здришэжьэн хуей хъуащ и къуэ Аслъэнрэ абы и ныбжьэгъу цIыкIу Мэремыкъуэ Амиррэ. НыбжьыщIэхэр хы Iуфэм хуеIэрт, Хьэбасрэ дэрэ Адыгейм бгыщхьэхэмкIэ къыщхьэщыт «Лагъуэнакъэ» хъупIэ цIэрыIуэм дыдэкIыну дыхуейт. Абы дыхэту сигу хуэкIуащ зэ егупсысыгъуэкIэ зэтемыхуэ гъуэгуанитIыр зэщIэдгъэхьэ зэрыхъуну щIыкIэр. Илъэс куэд ипэкIэ сIэщIэлъэгъуат «Адыгейм упхрыкIыу - хы Iуфэм!» жыхуиIэ гъуэгугъэлъагъуэ картэ телъыджэр зыдэт тхылъ цIыкIур. Ныбжьэгъум ар щыхуэсIуатэм, апхуэдэ лъагъуэ мыцIыхум дытехьэ хъуну къызэдэтлъытащ.
ДыщызэгурыIуэм, щIалиплIыр дитIысхьащ Налшык икIыу Мейкъуапэ кIуэ автобусым. Адыгей Республикэм дыщихьар пщыхьэщхьэхуегъэзэкIыущ. Мейкъуапэ дынэсыну километри 4 фIэкIа имыIэжу, Махуэхьэблэ къуажэ цIыкIум дынэсащ. А жылэм и къэунэхукIэ хъуам Хьэбасрэ дэрэ дыщыгъуазэ щхьэкIэ, щIалэ цIыкIуитIым зэхедгъэхмэ ди гуапэу, хъыбарыр яхуэт¬Iуэ¬тащ.
Югослав къэралым и зы Iыхьэу щыта Косовэм зауэ щекIуэкIырт. А щIыпIэм илъэ¬си I00-м щIигъукIэ щыпсэуа адыгэхэр зэхэзе¬хуэн щыхъуати, Адыгэ Республикэм а лъэхъэнэм и Президенту щыта Джарым Аслъэн и фIыщIэкIэ хэхэсхэр хэкужьым къашэжри, къуажэ щхьэхуэу ягъэтIысыжат.
Вокзалым къыщытпежьащ блэгъагъэкIэ къызгухьэ Тхьэрыкъуахъуэ Азэмэт. Ар Мейкъуапэщ щыпсэури, абы и унагъуэрщ япэ пщыхьэщ¬хьэм бысым тхуэхъуар.
Нэху дыкъекIащ, Мейкъуапэ дыщыщахуэу, Щхьэгуащэ псыхъуэмкIэ дэдгъэзеин мурадыр диIэу.
Азэмэт Мейкъуапэ бэзэрым дытришэу дызыхуеинухэр къэтщэхуа нэужь, иджыри зэ дызэчэнджэщыжащ. Псоми къыдгурыIуэрт хы ФIыцIэм лъэсу ухуэкIуэну¬мэ, зыщIиплъэфыхьыжын зэрыщымыIэжыр. Щхьэгуащэ псыхъуащхьэр зи хэщIапIэ Гъуазэрыплъ псынщIэу дынэсын хуейт, абдеж нэху дыкъыщекIыу, къыкIэлъыкIуэ махуэм бгым дихьэн хуэдэу. Азэмэт ар щызэхихым, аргуэру дэIэпыкъуэгъу къытхуэхъуащ. И машинэ псынщIэм «дигъэкIэсри», Къэбэрдейм къикIа щIалиплIыр бгым хуэкIуэ гъуэгу кIыхьым дытришащ.
Нэм къиплъыхьыр щIэщыгъуэ къызыщыхъу ди гупыр Щхьэгуащэрэ КIыщейрэ щызэхэлъэдэж щIыпIэ дахэкIейм дыIулъэдащ. «Гу псынщIэм» дыкъыщикIым, щIалэ цIыкIухэр лъэтэным хуэдэт. ПсышхуитI зэхыхьэжымрэ абы ирагъэщI Iэуэ¬лъауэ лъэщымрэ я ни я пси дихьэхат. Дыхуэсакъыпэурэ къуэладжэм дыдыхьащ. АдэкIэ-мыдэкIэ псыхъуэм дэлъ мывэ дзакIэжьхэр я теплъэкIи я фэкIи зэмы¬лIэужьыгъуэбэт, щхъуэкIэ¬плъы-кIи, фIыцIи, хужьи, къинэмыщIи яхэплъагъуэу.
Машинэм «дышэсыжри», куэд дымыжу дилъэдащ Гъуазэрыплъ къуажэкIэм зыщызыуфэбгъуа хуей дахэшхуэм. ИжьымкIэ щежэх псышхуэм нэмыщI, ар игъэдахэрт зипкъхэр IэплIакIуитI-щы хъу, зи щхьэкIэхэр метрипщIым нэблагъэкIэ зыдэзыIэтея уэздыгъей уардэхэм. Абдежым псори дыщызэIурыури, благъэ щIалэр къэдутIыпщыжащ.
ПщыхьэщхьэхуегъэзэкIт. «Жэщхэс пщыIэ» дыухуэн хуейтэкъэ? ЩIалиплIым нэхъыжьу Хьэбас хэтхащ. «МафIэ щIынкIэ Iэзэр унагъуэ зэгъэзэгъщ», жыхуаIэрати, ди гуп цIыкIур псом япэ абы иужь дихьащ.
Къыздетхьэжьа чэтэн унэ цIыкIуитIри дызэдэIэпыкъужурэ къэдухуащ. МафIэ бзий дигухэр хэзыгъахъуэхэм нэмыщI, Щхьэгуащэ псышхуэр зыщыбгъэпскIынкIэ зэгъыу къызэрыщIэкIари телъыджэт. Хьэбас зыуи къыщымыхъуу зэпрысыкIащ япэ зекIуэгъуэхэм шынагъуэу къэтлъытэу щыта псым и кууупIэхэм. А Iуэхум ар апхуэдизкIэ арэзы къищIати, щIалэ цIыкIуитIым садыщIыгъуу псым дыхэмыхьэу къытхуидакъым.
Дызыхыхьам тIэкIурэ дыщесри, «пщыIэр» здэщыIэ лъэныкъуэмкIэ дыкъыщыхэкIыжащ. Хьэбас псышхуэм зэпрыкIри, яхъумэ щIыпIэ дахэм зыщиплъыхьащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, а лъэныкъуэмкIэ тIэкIу уекIуэтэхмэ, пасэрей испы унэжь цIыкIу итщ. Абы и ныбжьыр, щIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэ¬фащэмкIэ, илъэс мини 4 – 5-м щхьэдэхыныр зыхуэIуа щыIэкъым. Лъахэхутэхэм къызэрабжамкIэ, адыгэ-абхъаз Хэкужьым апхуэдэ унэу 2000-м щIигъу итщ.
«ДольменкIэ» зэджэ испы унэжьхэм теухуауэ илъэс бжыгъэ ипэкIэ фильм гъэщIэгъуэн дунейм къытехьащ. Ар и IэдакъэщIэкIщ щIэныгъэлI-археолог Дмитриев Александр. Фильмым къыхэщ гупсысэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ хы ФIыцIэ Iуфэм егъэщIылIа абхъаз-адыгэ щIыгу¬жьым щыпэрыхьэт мывэ унэжьхэм я къежьэкIэ хъуам тэмэму зыри зэрыщымыгъуазэр. «Хуэгъэфэщэныгъэ къудейкIэ ахэр зы лъэпкъ гуэрым я IэдакъэщIэкIыу жытIэныр тIэкIу пасэIуэу къыщIэкIынущ», - щыжеIэр фильмым къыщыпсалъэм.
«Зэман жыжьэ дыдэм къыщежьа апхуэдэ унэ ухуэкIэм уащрохьэлIэ Хы ЩхъуантIэм (Средиземнэ) и Iуфэм зыIузыгъэзэгъа языныкъуэ къэралхэми хы ФIыцIэм адрей лъэныкъуэмкIэ къыIус Болгарие щIыналъэми. АрщхьэкIэ, зэкIэлъыкIуагъэу ядэплъагъумкIэ, мывэ зэтелъхьэкIэм и зэмы¬лIэужьыгъуагъэкIэ Кавказ Къу¬хьэпIэм ит дольменхэм ялъэщIыхьэн дуней псом щыбгъуэтынукъым», - щыжаIэ зи гугъу тщIы фильмым.
Мывэ джафэжь зэтелъхьахэм адыгэхэр зэреджэ «испы унэ» псалъэр, дызэрыщыгъуазэмкIэ, нарт эпосым къы¬хэкIащ. Испыхэр нартхэм зэми къезауэу, мыдрейхэм дежи къекIужу щыта лъэпкъ цIыкIужьейщ. Дапхуэдэу щымытми, мывэжь къыхэIущIыкIа¬хэр телъыджащэщ. Ахэр ауэ сытми екIурэ абхъаз-адыгэ хэкужьым! Апхуэдэ ухуэныгъэхэм иджыри «мега¬литкIэ» йоджэ. АтIэми, «испы унэхэм» тепсэлъыхьын абдежым щыдгъэтынщи, хэщIапIэ тхуэхъуамкIэ къедгъэзэкIыжынщ.
Мы иджырей ди зекIуэм дыкъызэрыхута хуейр зэ¬рытелъыджэм дыщыгуфIыкIрэ къытпэщылъ гъуэгуанэми дрипIей¬тейуэ, щхьэж и «гъуэ» (чэтэн унэ цIыкIухэр жыхуэсIэр) дипщхьэжащ.
Нэху дыкъекIмэ, дэ къытпэщылът абазэхэ, убых Iуащхьэ лъагэхэм дащхьэдэхыу, хы ФIыцIэ Iуфэм дынэсын папщIэ, зы пIэм дикIрэ адрейм дыхуепIэщIэкIыу, иджыри пщэдджыжьитху бгыхэм къыщидгъэхьэну…

ХЬЭТЫКЪУЭ ЩауапцIэ.