Ди адэ шыпхъум и къуэ нэхъыжь Уэлджыр Зауррэ сэрэ Адыгейм и ипщэ лъэныкъуэмкIэ дыкIуат.
Пшапэр зэхэуэным сыхьэт фIэкIа къэмынэжауэ дынэсащ Щхьэгуащэ и псыхъуащхьэхэмкIэ щыIэ Гъуазэрыплъ жылэ цIыкIум. Ипэгъэм елъытауэ зекIуэным мы илъэсым нэхъ дыхуэгъэпсат: чэтэн унэ цIыкIур тIыгът, тепэнщIэлъын гуэрхэри и гъусэжу, губгъуэм ущрипщэфIэным хуэщIа лъэгъупыIэмпIэхэмкIи дызэгъэпэщат. ИкIи гъуэгу дыщытехьэм фэтэр къэдмылъыхъуэну дигу итлъхьати, къуажэкIэмкIэ щыIэ уэздыгъей уардэхэр зэрыт хуей дахэшхуэм «дыщепсыхащ».
ПсынщIэ-псынщIэу ди унэ цIыкIур къэдухуэри, мафIи зэщIэтщIащ, шыуанри пыддзащ. Дэри зыдгъэщIыIэтыIэну дыдыхьащ зи бжьэпэ дызытес Щхьэгуащэпс и ныджэ.
Ауэрэ пшапэри зэхэуащ, кIыфIи хъуащ. АрщхьэкIэ, дэ абы зыкIи дыкъигъэгузавэртэкъым. ЗэщIэтщIа мафIэм нэху къищIыжа Iэгъуэблагъэр псэгъэтыншыгъуэ гуэрым зэщIиIыгъэрт. Дызигъунэгъу жыгышхуэхэри къыдэдэхащIэ хуэдэт. Псэм егуэпылIэрт гъунэгъубзэу ех псышхуэм и ушэ макъри. Псым адрыщIкIэ къыщылъ мэзышхуэм, кIыфIым тIэкIу-тIэкIуурэ хэкIуасэжам, щхьэукъуэн щIидза хуэдэт…
Нэху дыкъекIащ, гущэкъур зыIыгъым дыщыщIиупскIэрэ щIыуэпсым и курыкупсэм дыхигъэсыхьым хуэдэу. Дыгъуасэрей ешым и лъэужьи къытхэмынэжауэ махуэщIэм дыпежьащ. Пщэдджыжьышхэр зэфIэкIри, Зауррэ дэрэ дежьащ.
Дыгъэм дыкъызэщIигъэплъауэ, дэгъэзеигъуэ защIэкIэ сыхьэти 2 хуэдиз дыкIуауэ, «шкIур-шкIур» жригъыIэу къежэх псынэпс щIыIэтыIэ гуэр дрихьэлIащ. Абы дэ хуабжьу дыщыгуфIыкIат. Мывалъэ къуэ цIыкIум псынщIэу зыдэддзэри, псылъэ тIыгъхэм ярытыр зэтхъуэкIащ, дэри абдежым дыщетIысэхащ, шэджэгъуашхэ щытщIын мурадыр диIэу.
Псы къабзэ цIыкIум фIыуэ дыкъигъэщIыIэтыIауэ, гъуэгуанэ къэлътмакъхэр яIыгъыу щIалитI къыдихьэлIащ. ДызэрыцIыхуащ. КъызэрыщIэкIымкIэ, ахэр Москва щыщт икIи, Ищхъэрэ-КъухьэпIэ Кавказым и щIыуэпсым и дахагъэм зэрыдихьэхым къыхэкIыу, лъэсу АдыгеймкIэ икIыу хы ФIыцIэ Iуфэм кIуэн мурадыр яIэу арат.
Къытхуэза щIалитIым ядэтлъэгъуа лIыгъэр дгъэщIэгъуащ: щIыпIэр зрагъэцIыхун папщIэ, Урысейм и кум нэс къикIащ, бгыхэм лъэсу щхьэпрыкIыу, адрей лъэныкъуэмкIэ хы ФIыцIэ Iуфэм Iухьэн папщIэ.
Ди зекIуэм пысщэнщи, иджыри сыхьэти 2 хуэдиз дрикIуауэ, гъуэгум и кIэр къыхэунэхукIыу хуежьащ. Ипэ махуэм Лагъуэнакъэ дыщыдэкIам, адрей и бгъумкIэ зи джабэ сэтейм дытета, иджы мыдрей лъэныкъуэмкIэ дыкъызыпекIуэкIа Мывэ Сыдж (Хы Мывэ) бгы екIуэкIри, абы къыхэщхьэхукI Нагъуэ къущхьэ щыхупIэжьри гъунэгъу къэхъуащ. Алъандэрэ гъуэгум и бгъуитIыр «зымыутIыпща» мэзыр зэкIэщIэкIуэтри, хуей хъуапсэгъуэм и курыкупсэм ит, зи зэпрыупIэр метри I00-м нэблагъэ хыжьейм и Iуфэм дыкъыIухутащ.
Дахагъэр щытепщэ щIыпIэм дызэрыIуплъэу къыдгурыIуэжащ гугъу дехьу километр I8-кIэ дыкъыщIыдэкIуеяр. ДызыщхьэпрыкIа мэзхэми аддэ жыжьэу къэлъагъуэ уэсылъэ бгыжьхэми дызыIэпашэрт. Псы хъурейм и адрей лъэныкъуэмкIэ щыIэ джабэ нэкIу задэм лъэс лъагъуэ закъуэ дэкIырт. Уэздыгъей, пхъэхуей жыг закъуэтIакъуэ зыкIэрыт, щхъуантIагъэм иуфэбгъуа бгыщIэр ищхьэхэмкIэ тIэкIу-тIэкIуурэ къыр мывэ дзакIэжьхэм хуэкIуэжырт. Апхуэдэущ ди нэгу къызэрыщIэувар Нагъуэ къущхьэ щыхупIэжьыр, гъунэгъу дыхуэхъуа иужькIэ.
Псы хъурейм и Iуфэр тафэт, IухьэпIэхэри иIэу. Дыгъэ бзийхэр гуапэу зыхэпсэ псы къабзэм и нэзхэм бдзэжьей цIыкIухэр, адэкIэ-мыдэкIэ задзми, хуэмурэ щесырт. Псы щхьэфэм ущхьэпрыплъмэ, адрей Iуфэм уэздыгъей жыг закъуэ, псыгъуэ кIыхь хъужауэ Iутт. Арагъэнущ мы щIыпIэм «Уэздыгъей закъуэм и хыжьей» цIэ лейр щIытеIукIауэ щытари. Абы нэмыщI псы хъурейм «Партизан гуэлкIи» йоджэ. Хъыбар щыIэщ Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм япэува партизанхэм мы щIыпIэр хэщIапIэ папщIэу яIыгъауэ.
МызыгъуэгукIэ дэ къэдмыгъуэта щхьэкIэ, шэч хэмылъу, псы хъурейм адыгэбзэкIи цIэ гуэр иIагъэнущ. Къыхэдгъэщыну дыхуейт: дызрикIуэ лъагъуэм и кIыхьагъкIэ зы дакъикъи дигу ихуакъым мы щIыпIэ дахэкIейхэр ди лъэпкъым ауэ сытми фIырыфIкIэ зэримыбгынар. Ар къыщIыхэдгъэщыр адыгэхэр езыр-езыру хэкум икIауэ, я зэхуаку зэгурыIуэ дэмылъауэ жызыIэхэр, ди жагъуэ зэрыхъунщи, нобэр къыздэсми зэрыщыIэрщ.
Дыхуейт апхуэдэхэм 20-нэ лIэщIыгъуэм и пэхэм Урысей къэралым къулыкъу хуэзыщIа, зауэ тхыдэтх Эсадзе Семён и псалъэхэмкIэ пэгъуэкI еттыжыну. «Ищхъэрэ-КъухьэпIэ Кавказыр къызэрыдзэурэ илъэс 50 щрикъум ирихьэлIэу» и тхылъым абы щетх: «Иджы, апхуэдиз илъэс дэкIа иужь, къэтлъытэжми ягъэ кIынукъым шэрджэсхэм къагъэлъэгъуа лIыгъэм, я хэкум хуаIэу щыта лъагъуныгъэм я инагъыр зыхуэдизыр».
Апхуэдэуи абы и тхылъым итщ: «Бгырысхэм езэуа ди дзэлIхэм ягъэунэхуауэ, я фи дэкIыжауэ ятхыжа тхыгъэхэм дыщриплъэжкIэ, гу лъыдотэ я щIыпIэм и зы дэтхэнэ къуэгъэнапIэри хэкупсэхэм къагъэсэбэпыфу зэрыщытам. ДэнэкIэ зигъазэми, адыгэр тыншу иригъуазэрт щыпсэу щIыпIэм и лъагъуэхэм, зыщрихьэлIэ къуэладжэхэм, бгы цIыкIухэм. Псынэ цIыкIу нэгъунэ, цIэ зимыIэ зыри яхэттэкъым… Я гугъэщ адыгэ лIакъуэхэр зэрымыщIэу, зэкIэлъымыгъуазэу щытыгъауэ. Дэ абыхэм (бгырысхэм) дащезауэм куэдрэ гу лъыттэрт убыххэр абазэхэхэм къызэрыкъуэувэми, ди теуэгъуэ къэс ахэр псынщIэу зэрызэрыгъуэтми. Апхуэдэ зэхущытыкIэ адрей лIакъуэхэми я зэхуаку дэлъащ».
Мы псалъэхэр къыщIэтхьар абыхэмкIэ зыгуэрхэм дехъурджэуэжыну аракъым. АтIэ, дифIыр япэ идгъэщрэ, лъэпкъыр дызэкъуэувэжмэ нэхъыфIкъэ, жыдоIэри аращ.
Сытми, мы иджырей ди зекIуэм и «лъагапIэ» нэхъыщхьэу щыт хыжьей дахэр зэрыт хуей зэлъыIухам Зауррэ дэрэ дыщепсыхри, зыщыдгъэпсэхуащ, псыуэ дызыщхьэщысми зыщыдгъэпскIащ. А щIыпIэр апхуэдизу дигу ирихьати, жэщ щитхыну дыхуейт. АрщхьэкIэ, ди хьэпшыпхэр къыщыдгъэна Гъуазэрыплъ къуажэкIэм щыIэ бжьэпэм зынэддзысыжмэ нэхъыфIу къэтлъытащ. ИкIи, дыкъежьэжауэ лъэсу дыкъыздехыжым, машинэшхуэ гуэр а лъэныкъуэмкIэ кIуэжу къыдихьэлIэри, километр I8-м щыщу къэна I7-м абы тыншу дыкъришэхыжащ.
КЪУМАХУЭ Аслъэн.
