Жашау бла бирге кёп зат да башха тюрлю бола барады. Ол санда миллетни ата-бабаладан келген тюрлю-тюрлю адетлери да. Сёз ючюн, 20-30 жыл мындан алгъа бардырылгъан таулу тойланы бла бюгюннгюлени башхалыкъларын шарт кёребиз. Бу кезиуге халкъыбызда бир ненча тёлю ёсюп, кеслери юйюр къурарча болгъандыла. Алай аланы асламыны алгъыннгы къууанчланы, тойланы юслеринден аз да хапарлары жокъду деп, таукел айтырчады. Ала кёрген ресторанла бла кафеледиле.
Тойлагъа барыбызгъа да терк-терк жюрюрге тюшеди. Асламыбыз аланы жаратабыз деп айталлыкъ тюйюлме. Алада берекет эсленмегенинден башлайыкъ. Былайда тюз ангылагъыз. Сёз байлыкъны угъай, тойларыбызда болуучу берекетни юсюнден барады. Хау, халны башха тюрлюсюн билмеген жаш адамладан сурам азды. Битеу бу жумушлагъа абаданла оноу этерге керекдиле деп, мени оюмум алайды.
Сёзсюз, жаш адамланы излемлерине да эс бёлюрге борчлубуз. Не десенг да, ол аланы къууанч кюнлериди. Алай бизни миллетибизде жюрюген жорукъладан бла мардаладан чыкъгъан кезиулени уа ахырысы бла да къабыл кёрмезге керекди. Сёз ючюн, таулу жаш башха миллетден къыз алады. Сора тоюнда къонакъланы кёллерин алыргъа чакъырылгъан артистлени араларында шаркъ къыралланы тепсеулерин тепсеген тиширыу да бар эди.
Ол абаданла олтургъан жерде тепсеп башлайды. Ол тепсеуле къаллайла болгъанларын барыбыз да билебиз. Аны кийими да къонакъланы бир къауумун уялта эди. Къарыны, киндиги ачылып… Былайда бир соруу тууады: «Малкъар юйюр къуралгъан жерде, тойда бу тюрлю тепсеуле эм адамла неге керекдиле?». Абаданланы да бир бирлеринден уялта, аны бери чакъырмай, къууанчны бардырыр амал жокъму эди?
Жангы «тёрелени» юслеринден айтханда, биринчи тизмеде келинни бла киеуню тукъумларыны абаданлары болгъан жерде бирге олтурууларыды. Алгъын киеу той болгъан кюн болуш юйде тургъанды. Аны арбазда окъуна кёрюнюр эркинлиги болмагъанды. Келин да бетин ачыкъ этгинчи отоуундан тышына чыкъмагъанды. Къонакъла аны кёрюрге ары жюрюп болгъандыла. Бюгюнлюкде уа, бирге олтургъандан тышында да, ала барып бирге тортну кеседиле. Аны бла келин къайын анасын сыйларгъа керек болады. Бир-бирле уа, халкъ да къарап тургъанлай, эрлерине да къапдырыргъа буюкъмайдыла. Неда тойгъа бирге чыгъып тепсейдиле. Быллай адетге сыйынмагъан жумушла бир кавказ миллетде да болмагъандыла. Алай бюгюнлюкде аланы ала барысы да бир бирге ал бермей бардырадыла.
Бизни халкъда жыйын башчыны къуллугъун жашны къаршы жууугъу неда тукъумундан биреу тамамлап болгъанды. Бюгюнлюкде уа ол борчну жырчыланы боюнларына салып къойгъандыла. Не билейим, ахча тёлей эсем, ол къуллукъну да толтурсун, дейми болурла? Алай ол а бек осал адет болуп, халкъны жашаууна синге барады. Кесигиз сагъыш этигиз, шёндюгю 10-12-жыллыкъ жашчыкъла аны адет-тёре сунуп къоярыкъдыла. Нек дегенде ала башханы кёрмейдиле.
Энди тойланы бардырыргъа чакъырылгъан жырчыланы юслеринде да тохтайыкъ. Бек биринчиден, багъаланы юслеринден айтыргъа сюеме. Миллетибизден кёпле алай къолайлы жашамайдыла. Аллайла уа тойланы кредитле неда ёнкючле алып ётдюредиле. Сора къууанчны ётдюрюрге чакъырылгъан артистлеге 50-75 минг сомну 5-6 сагъатха чыгъарып берирге хазыр болгъанлары сейир тюйюлмюдю? Артда: «Бетлери жокъду аллай багъаланы айтып, алай не этгин, сабийинги жюреги жарысын ансы», - деп тохтайдыла.
Кертиси бла да, багъаланы иги кесекге тюшюрселе да боллукъ эдиле. Аладан сора да, жырчыланы, къобузчуланы, дауурбасчыланы да санап тебиресенг, ол 130-150 минг сомгъа жете кетеди. Алагъа мен сурат алыучуланы къошмайма. Аланы араларында да бардыла болмагъанча кёп хакъ излегенле.
Жаш адамланы юйюрленмегенлерини сылтауу да ма быллай затла бла байламлыды. Кёп къызланы излемлерин тарталлыкъла бюгюнлюкде аздыла. Алай бла бизде бир тёлю ёсгюнчю, къоншу халкълада экиси жетеди.
Сора шёндюгю тойлада аланы бардыргъанла тюрлю-тюрлю сейир эришиуле къураргъа тюзелгендиле. Аланы да асламы тышындан алыннганладыла. Бир-бирлери уа абаданланы алларында бардырмазчаладыла. Ол себепден программаны хазырлаугъа, анда не боллугъуна, не айтыллыгъына эс бёлюнсе иги боллукъ эди. Дауур-дубур да кёплени чамландырады. Уллу сёлешиу бизни миллетге тёре тюйюлдю. Эр киши, тиширыу да кеслерин сабыр жюрютгендиле.
Аппаланы бла ынналаны асламы артыкъ ыразы тюйюлдюле шёндюгю халгъа. Алай алагъа тынгылагъан хазна адам табылмайды юйюрледе. Таматаланы сёзлери чапыракъдан ётмеген дуния ол къаллай дунияды? Экинчиси, ата-анала, бютюнда анала, юйлерин, багъалы мебельлерине тойну кезиуюнде хата жетерин эм ала аш ийис этерлерин сюймегенден, ресторанланы сайлайдыла. Былайда мен юйлери тар болгъанланы юслеринден айтмайма. Аллай болумну ким да ангылайды. Эки жаны да, рестораннга жыйылып, ким кимни жанындан келгени ангылашынмай, ол не тойду?! Мен ангылагъандан, аны жаланда бир сылтауу барды - эришмеклик.
Арт заманда ресторанла жанлыла энтта бир сылтау тапхандыла – жууукъ тиширыула шапалыкъдан арыгъан этедиле. Анга да амал барды – поварланы бла официантланы чакъырып. Рестораннга къоранчларындан ала къайда учуз келликдиле.
Дагъыда тойларыбызда келинни баш ауун алыу тёре да болмагъанча тюрленнгенди. Алгъын малкъар арбазлада ол жумушну тукъумдан акъылбалыкъ болмагъан жашчыкъ тамамлай эди. Ол мени кесими да эсимдеди. Бюгюн а, нек эсе да, баш ауну чакъырылгъан тепсеучюлеге алдырадыла. Хау, жанындан къарасанг, ол жангылыкъ ариу да кёрюне болур, алай адетибизге чюйре келгенини юсюнден а киши да сагъыш этерге сюймейди. Былайда: «Бир тыш эр киши аны башындан жаулукъну нек алыргъа керекди?» - деген соруу кеси аллына тууады.
Болсада иги адетлерибизни къоя баргъанлыгъыбызгъа, сый бериуню уа тохтатыргъа киши ашыкъмайды. Аны бютюн кёп къураргъа къазауат этедиле. Алай, жашау кёргюзтгеннге кёре, алыкъын биреуню сыйына толу ыразы болгъан чыкъмагъанды, ол юйюрню чачылыудан да сакъламагъанды. Да сора биз, европалы тойланы аман юлгюлерин алып, игилерин а тышында нек къоябыз. Ол дегеним, анда саугъаланы къонакъла жаш адамлагъа этедиле, аланы ал атламлары тынч болсун деп. Бизде уа жаланда жашны жууукъ-ахлусун ыразы этерге излейдиле. Кёпле бу жумушлагъа деп кредитле окъуна аладыла. Да сора жылла бла аны да тёлеп жашагъандан эсе, «Жууургъанынга кёре аягъынгы узат» деген нарт сёзню заманында эсге тюшюрюп, къууанчны алай ётдюрюрге нек жарамайды?
Шимал-Кавказ республикаланы къайсында да тойлагъа къоранчла болмагъанча уллудула. Ол себепден кёпле юйдегили болургъа да итинмейдиле. Алай анга чек салыргъа миллетлени абаданларындан къуралгъан советлени къолларындан келликди. Сёз ючюн, аллай амалны кючю бла Шимал Осетияда эм Чеченде тойлада саугъала кимлеге эм къаллай багъагъа этилирге кереклиси тохташдырылгъанды. Ол оноула къалай толтурулгъанларына да контроль этгенле бардыла. Мени акъылыма кёре, бизде да аны юлгюге алып, халкъны абаданлары жыйылып, бир оноугъа келселе неден да тап боллукъду. Бек биринчиден а, хар инсан да адет-тёрелерибиз тас бола баргъанларын ангылап, керексиз бир бирге эришиулюкден артха турургъа борчлуду.
Таппасханланы Аминат.
