Мэкъуауэгъуэм и 30-р Астероидым и дунейпсо махуэщ (Asteroid Day). АбыкIэ унафэ къыщащтащ ООН-м и Ассамблее Нэхъыщхьэм и зи чэзу зэхыхьэу 2016 гъэм дыгъэгъазэм и 6-м иригъэкIуэкIам.

Астероидым и махуэр хуэгъэзащ хьэршым къилъэтыкIа пкъыгъуэ абрагъуэхэр дыщыпсэу ЩIым гъунэгъу къыщыхуэхъукIэ, абы къыхэкIыуи къыщыжьэхэуэкIэ, а Iуэхугъуэхэм мыхъумыщIагъэу къашэнкIэ хъунур зыхуэдизым жылагъуэр щыгъуазэ щIыным.

Телъыджэр аращи, дызытепсэлъыхьым щIэдзапIэ хуэхъуауэ къалъытэр "Queen" уэрэджыIакIуэ гупым а лъэхъэнэм гитарист цIэрыIуэу хэта, апхуэдэ дыдэуи щIэныгъэм хуэнэхъуеиншэу къекIуэкIа, астрофизик Мэй Брайанрэ режиссёр Рихтерс Григрэ 2014 гъэм зэрызэгурыIуауэ щытарщ, ЩIы Хъурейм къэралу тетым къыщызэдащтэн хуэдэу, Астероидым и махуэ хэгъэунэхукIын зэрыхуейм ехьэлIауэ.

  Астероид-метеорит-метеор

АстероидкIэ йоджэ Дыгъэм къедза и къэухьым хэмыIэпхъукIыу къыщызылъэтыхь пкъыгъуэхэу «планетэ» жыхуэтIэхэм нэхърэ куэдкIэ нэхъ цIыкIухэм. Абыхэм я нэхъыбэр астрономхэм я нэгу къызэрыщIэувэр джэдыкIэм и теплъэм нэхърэ нэхъ иныжу хэша теплъэ яIэущ, зэпэхъурейхэр куэдкIэ нэхъ мащIэщ.          

МетеориткIэ йоджэ астероидым и зы Iыхьэу, ди планетэм и хьэуам къыщыхыхьэкIэ къыщызэхэлындэрэ и кIэм нэс щызэхимысхьэжу, щIы щхьэфэм къылъэIэсынкIэ хъунум.    

Метеор зыхужыпIэ хъунур ЩIы Хъурейм и хьэуам къанэ щымыIэу щызэхисхьэжа уафэщI цIыкIурщ.

ЩIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, Дыгъэм зэрызыщIишэ и къарум (гравитацэм) жыжьэ IуимыгъэкIрэ и къэухьми къызэщIиубыдэу уахэм итщ зи зэблэупIэр километрым нэхърэ нэхъ ин астероиду мелуани 2-м нэблагъэ. Абы щыгъуэми дыкъэзыгъэгузавэу къыхэгъэщыпхъэр аращи, къэзыущыхь уафэщI цIыкIухэм ящыщу зи зэпрыупIэр километри 3-м нэхърэ нэхъ инхэр дэркIэ шынагъуэшхуэ къэзышэщ, ахэр ди планетэм, языныкъуэхэм дежи ямылейуэ, гъунэгъуIуэ къызэрыхуэхъур къэтлъытэмэ.         

БлэкIам дриплъэжмэ

Тхыдэ мыжыжьэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, хьэршым къикIыу ЩIым къылъэIэса «Тунгус метеорит» зыфIаща мывэ скъар абрагъуэр ди къэралым Сыбыр лъэныкъуэмкIэ щыIэ и щIыналъэм, нэхъ пыухыкIауэ жытIэмэ, псыхъуэхэу Ленэрэ Тунгускэрэ я зэхуаку дэт мэзылъэ тIуащIэшхуэм I908 гъэм мэкъуауэгъуэм и 30-м щехуэхауэ щытащ. Аращ Астероидым и дунейпсо махуэр а пIалъэм щIыхуагъэзари.    

         Апхуэдэуи, ди планетэм къытехуа метеорит нэхъ инхэм ящыщу къалъытэ Африкэм щыIэ Намибие къэралым и щIыналъэм къыщагъуэтыжа мывэ «кIанэ» телъыджэри. Абы и зэпрыупIэр метри 3-м ноблагъэ, тонн 60-м щIигъу и хьэлъагъщ. И зэхэлъыкIэм и процент 84-р гъущIщ. Ар а щIыпIэм щыщехуэхар, зэрыхуагъэфащэмкIэ, илъэс мин 80 ипэкIэщ. Iэшэлъашэм щыпсэу фермерым абы гу щылъитар 1920 гъэращ.

         Дыщыпсэу ЩIыгум илъэс мин 13 ипэкIэ къылъэIэсауэ щыта метеорит нэхъ шынагъуэхэм ящыщу щIэныгъэлIхэм къалъытэр 1984 гъэм Антарктидэм къыщалъэгъуа, Марс уафэщI тпыIудзам къыжьэхэуа нэгъуэщI хьэршырыкIуэ пкъыгъуэ абрагъуэм къыгуиуда иужькIэ, ди планетэми къэса, АLH84001 нагъыщэ зрата мывэ скъар абрагъуэрщ. Астрофизикхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, абы и ныбжьыр илъэс меларди 4,5-м ноблагъэ.

Дауи, дызытепсэлъыхь Iуэхум ехьэлIауэ зи цIэ нэхъ къиIуапхъэхэм ящыщщ 2013 гъэм Урал бгы екIуэкIым адэкIэ къыщыс Челябинск къалэм щхьэщылъэтыкIыу километр 70-кIэ абы пыIуха Чебаркуль жылэм зы километркIэ пэмыжыжьэ хыжьей цIыкIум щыхэхуауэ щыта метеоритри. Мывэ пыдзахуэу абдеж къыщагъуэтыжахэм, псори зэхэту, килограмм 650-рэ я хьэлъагът.  

КЪУМАХУЭ Аслъэн.