Адыгэ лъагъуэжьхэмкIэ къэзыкIухьын зыфIэфIхэм я гуп къызэбгъэпэщын ипэ, уэ езым зыбжанэрэ апхуэдэ гъуэгуанэ къэпкIуауэ, а Iуэхуми цIыху гуэрхэр дебгъэхьэхауэ щытын хуейщ.

Арати, ежьэгъуэр къэсащ. Абы ипэкIэ дыздэщыIауэ щыта щIыпIэхэм видеокIэ щытетхахэм ди Iыхьлы, ди ныбжьэгъу зыбжанэ едгъэплъати, ди зекIуэм ехъуэпсащ си адэ шыпхъум и къуэ Уэлджырхэ Заур. Сэ зэрысщIэмкIэ, абыи зэхэзекIуэн и жагъуэкъым. Ауэ иджы ди мурадыр къэткIухь закъуэ мыхъуу, адыгэм фIыуэ илъагъуу щыта и хэкужьым щыщ щIыпIэхэр зэлъэдгъэIэсынырт. ИкIи дыздежьар тIэкIу жыжьэIуэми, ди мурадым дигухэр хигъахъуэрт.

Дэ къызэрытлъытэмкIэ, КъухьэпIэ Кавказым щыIэ Адыгей Республикэм и щIыналъэм и закъуэкъым адыгэщIыр. Урыс-Кавказ зауэжь кIыхьым ипэ къихуэу кIахэ адыгэхэм яIыгъа щIы псоми я гугъу дымыщIми, ди лъэпкъэгъу куэдым ноби я хэкужьу къалъытэр Псыжь адрыщIкIэ щыпсэуа адыгэхэр, абазэхэр, убыххэр 1859 гъэм ирихьэлIэу зытеса щIыналъэ псори.

Зи гугъу тщIы а илъэсым кIахэ адыгэхэмрэ урысей къэралыгъуэжьымрэ я зэныкъуэкъуныгъэр нэхъ къэтIэсхъат, мамыр щытыкIэм хуэкIуа жыуигъэIэну. ИкIи, абы иужькIэ урысей пащтыхьым Псыжь адрыщIкIэ щыпсэухэм я гугъу имыщIыжатэмэ, къахуэнат ди адэжьхэм а щIыналъэр. Ауэ, итIани, дэ къызэрытлъытэмкIэ, куэд дыщымыхъужми, ноби фIыуэ тлъагъун, пщIэ хуэтщIын хуейщ ди хэкужьым.

Адыгей Республикэм хыхьэ Еджэрыкъуей къуажэм къыщыхъуащ си щхьэгъусэр. И адэ-анэр, и Iыхьлыхэр абы щыпсэурти, лъагъунлъагъу япэщIыкIэ а жылэм умыкIуэу хъурэт? Абы щыгъуэми, а къуажэм Адыгейм и щыхьэрым унэмысу урохьэлIэ. Еджэрыкъуейр Лабэ псы Iуфэ дахэм икIи бгъуфIэм Iусщ, Куэшхьэблэ райцентрым ищхъэрэкIэ. Куэшхьэблэ дэсхэм я нэхъыбапIэр къэбэрдей адыгэщ. Абыхэм я псэлъэкIэр зэрахьэу республикэм иджыри къуажищ исщ: Хуэдз, Блашэпсынэ, Улапэ. Иужьрейр беслъэней жылэщ.

Еджэрыкъуей къуажэм зы жэщ-зы махуэ дыщыхьэщIащ. ИкIи, зыщытплъыхьын, зыщыдгъэпскIын ди мураду, зэкъуэшитIыр етIуанэ махуэм Лабэ псыхъуэ дыдыхьащ. Псыр апхуэдизкIэ уэрт, къабзэт, гъэщIэгъуэну къехырти, удимыхьэхын плъэкIынутэкъым: зэм шыпсэм къыхэкIа фIэкIа умыщIэну, тепхъэ дахэ зищIурэ зэбгрыжырт, мэз гуэрэнхэм адэкIэ-мыдэкIэ щIэкIуасэрти, ущыпэмыплъа щIыпIэхэм деж къыщыунэхужырт, зэми зэхэлъэдэжурэ нэхъ псынщIэжу ежэхырт, дыгъэм пэлыд псы щхьэфэр дахащэу тепщIыпщIыкIыу.

Ищхъэрэ-КъухьэпIэ Кавказым щынэхъ псы ин дыдэхэм ящыщщ Лабэ. Кавказ шытхышхуэм къыщожьэ ар, Лабэшхуэрэ Лабэ ЦIыкIуу. Километр 341-рэ икIуа нэужь, Псыжь (Кубань) хохуэж. «Лабэ» цIэр къызытехъукIам теухуауэ еплъыкIэ зыбжанэ щыIэщ. Псалъэм папщIэ, псыщхьэхэмкIэ щыIэ къуршхэм абазэ лъэпкъ къудамэхэр щыпсэууэ щытащ. ИкIи Лабэ ЦIыкIу псы къуэпсыр къыщежьэ бгыхэм ящыщ зым ноби «Лоубэ» цIэр зэрехьэ.

Дызытехьа ныджэм си гъусэр зэрыдихьэхам гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэтэкъым. Гъунэгъубзэу и бгъуитIымкIэ къыщыт жыгхэр къызыхэщ псыр удзыфэт, языныкъуэхэм дежи, уафэ къащхъуэ къыщхьэщытым ещхьу, щхъуантIабзэт.

Лабэжь мыбдежым архъуанэ куупIэхэри щиIэт. Апхуэдэ зым и деж зэкъуэшитIыр дыщызэрихьэлIэжри, псым фIыуэ дыхэсащ. Зэми, дыкъыщыпIыщIэм, ныджэм дыкъытехьэжурэ пшахъуэ пщтырым зыщыдгъэхуэбэжу, дыкъыщызэщIэплъэм псы щIыIэтыIэм зыхэддзэжу.

ПщыхьэщхьэхуегъэзэкI щыхъум, Еджэрыкъуей дыдыхьэжащ. Иджы мы къуажэм зэрихьэ цIэм теухуауэ. 19-нэ лIэщIыгъуэм икухэм Кавказым иса адыгэхэр лъэпкъ къудамэ 12 хъурт. Мис ахэр: натхъуэдж, бжьэдыгъу, хьэтыкъуей, кIэмыргуей, мамхэгъ, мэхъуэщ, шапсыгъ, абэзэхэ, убых, беслъэней, къэбэрдей, еджэрыкъуей. Иужьрейм ящыщу хэкужьым нобэ къинар зэрымащIэм къыхэкIыу, ахэр кIэмыргуейхэм къыхагъэщхьэхукIыжыркъым, я лъэпкъыцIэр Еджэрыкъуей къуажэм къыхуэнами.  

Арати, дызихьэщIэ бысымым дакъыхыхьэжащ. КъызэрыщIэкIымкIэ, Мейкъуапэ дэс си щыкъу щIалэ Азэмэт ипхъу цIыкIум а пщыхьэщхьэм лъэтеувэ хуащIырт. Ди къежьэгъуэри а Iуэхум зэрырихьэлIар фIыт, дахыхьэмэ гуапагъэти, гуп цIыкIум унафэ тщIащ а пщыхьэщхьэм Адыгейм и къалащхьэм дыкIуэну.

Зы сыхьэт нэблагъэ тедгъэкIуэдами арагъэнт, Заур и машинэмкIэ Мейкъуапэ дыщыдэлъэдам. ТхьэлъэIур щекIуэкIын хуей уней лъапсэм дыIухьащ. Азэмэт гуфIэжу къытпежьэри, пщIантIэм дыдишащ. Езым и щыкъу благъэхэр зэхуэсагъэххэти, даригъэцIыхуащ. Абыхэм языныкъуэр Краснодар пэгъунэгъу бжьэдыгъу жылэхэм къикIат.

Дунейр хуабэт, уэфIт, пщIантIэ хуитышхуэм дэт жызумейм и лъабжьэм Iэнэ кIыхь щIэтт. Абдеж жьыщIэхут. Унэ кIуэцIхэми Iэнэхэр щIагъэуват. Абы нэхъыжьыIуэхэр щIашэри, мыдрейхэм щIыбыр къытлъагъэсащ. Адыгэ Iэнэр зэрызекIуэ хабзэм тету екIуэкIыурэ щысхэр дызэрагъэцIыхуащ. Къэбэрдей псэлъэкIэ яIэу бзылъхугъитI къыдбгъэдэст. Ахэр Азэмэт и благъэщIэхэм я нысэт. Зыр и дыщкIэ Хуэдз, адрейр Блашэпсынэ щыщхэт.

ГъэщIэгъуэнт ди Iэнэм адыгэбзэ IукIэу тIу зэрыщызекIуэр. Дэри, а пщыхьэщхьэм зэIущIахэм, кIахэ, къэбэрдей псэлъэкIэхэр зыхуридгъэкъурт, урысыбзэ къыхэдмыгъахуэу.

Гукъинэжу дызэхэсащ а сыхьэт бжыгъэм. Хъуэхъу дахэхэр зэхыдагъэхащ, тхьэлъэIур щекIуэкI пщIантIэм и утыкум къафэ, джэгу къыщызэрагъэпэщащ. Дэри, Налшык икIахэм, бысымхэм пщIэ лей къытхуащIащ, хьэщIагъэ къыдахащ. ДыздэкIуам нэху дыкъыщекIащ.

КъыкIэлъыкIуэ махуэм Адыгейм и къалащхьэм «дыкъыдэшэсыкIри», Щхьэгуащэ и псыхъуащхьэр ди гъуазэу гъуэгу дытехьэжащ.

Мейкъуапэ ипщэкIэ къыщыс урыс станицэхэр къызэднэк1ыу километр 40 хуэдизкIэ дыдэкIуейри, Каменномост урыс къуажэшхуэм дынэсащ. Япэ къежьэгъуэм мы щIыпIэм дыщемыпсыхыфами, иджы дыкъыщыувыIэну мурад тщIащ. Абдежым щыщIедзэ нэгузыужьу къэзыкIухьын зыфIэфIхэм (туристхэм, бгырыкIуэхэм) нэхъ яфIэгъэщIэгъуэн щIыпIэхэм. Мейкъуапэ къикIыу мыбы нэс гъущI гъуэгу къаукъуэдиящи, я зэхуакум электричкэ щызокIуэ.

 Каменномост жылэшхуэм ХьэджэхъукIи йоджэ. А цIэр зэрихьэрт мы щIыпIэм иса абэзэхэ къуажэхэм ящыщ зым. ДыщыгуфIыкIащ гъущI гъуэгу станцым «Хаджох» жиIэу зэрытетхами.

 «Каменномост» (Мывэ лъэмыж) псалъэр игъэщыпкъэу, мы къуажэм ищхъэрэкIэ ущрихьэлIэнущ псы уэрым кIуэцIрилъэсыкIа къыр дзакIэшхуэм. АбыкIэ къуэм дэт псым лъэмыж папщIэу урищхьэщыкI мэхъу.

Iэгъуэблагъэм гум къинэж нэгъуэщI теплъэгъуэ дахэхэри щыкуэдщ. Абыхэм ящыщ зыщ «Хьэджэхъу зэвыпIэ» жыхуаIэр. ТIэкIу нэхъ ищхьэIуэкIэ щызэхуэкIуэ мывэ жьанэм псышхуэр хуэм-хуэмурэ дохьэри, километр псокIэ, зыщихъунщIэурэ, щожэх икIи, «нэм къыщIэпкIэрэ мыр?» жыпIэну, сэтей щIыпIэм къыщоунэхуж. Мыбдежым ущыту, Щхьэгуащэ и зеуэкIэм уеплъу иригъэщI Iэуэлъауэми ущедаIуэкIэ, мы дунейм теткъым ар зыхуэбгъэдэн, зы благъуэ абрагъуэ гуэрым къуэкIийм кIыхьу зыщиукъуэдияуэ, къыдэмыкIыфу зыщифыщIыж фIэкIа. А щIыпIэм ехьэлIауэ кIахэ адыгэхэм «ТIуапкI» фIэщыгъи яIэщ, «пкIэгъуитI» мыхьэнэр къикIыу.

ЗэвыпIэр щиух дыдэм деж щызэпраукъуэдиикIа къуажэ кIуэцI лъэмыжым дыкъытекIыжри, машинэм дитIысхьэжащ, ипщэкIэ нэхъри дэдгъэзеин мурад диIэу.

ЗымащIэ гуэркIэ дыдэжеяуэ, «Рыфыбг псыкъелъэхэр» псалъэхэр зытет щэкI кIыхьышхуэр щаукъуэдия щIыпIэм дынэсащ. Мыбдежми Щхьэгуащэ уризэпрыкIыу лъэсырыкIуэ лъэмыж телъщ. Псым адрыщIкIэ къэлъагъуэ мэзым къыхэщ къуэкIийм къыдэж псы цIыкIуращ Рыфыбг хъужри. Къурш жьанэхэм къыщехуэхкIэ, абы псыкъелъэу блы ирегъэщI. Ахэр зэкIэлъхьэужьщи, къызэбнэкIыурэ уаблэкIыныр хъуэпсэгъуэщ.

«Рыфыбг» цIэр къызэрыхъуа щIыкIэри гъэщIэгъуэнщ. Мы псы къуэпсым адыгэхэр зэреджэр «Сырыхущ» (кIахэ псэлъэкIэмкIэ – «Сырыф»). Псыр къыщежьэ бгыхэм ящыщ зым фIащауэ щытар «Сырыфыбгщ». ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ипэ ит «сы»-р пыхури, «рыфыбг» къэнар урысыбзэкIэ «Руфабго» хъуащ. ИкIи мы бгыми абдеж къыщежьэ псы цIыкIуми апхуэдэу йоджэ.

ЛЪАГЪУЭРЫКIУЭ Шухъыжьэ.