КъМР-ни промышленность, энергетика эмда сатыу-алыу министри Шамиль Ахубеков республиканы Правительствосуну ВКонтакте социал сетьде Объясняем.РФ проектни чеклеринде къуралгъан тюзюнлей эфирге къатышханды. Регионну жумушларына къарагъан араны келечиси аны бла бардыргъан ушакъны кезиуюнде ол кёп соруулагъа жууаплагъанды.
– Шамиль Асланбиевич, бюгюнлюкде, санкцияла кийирилгенде, республиканы промышленность бёлюмю не халдады дерге боллукъду?
– Тюзюн айтханда, быллай чеклениуледе бизни къырал быйыл угъай, бир ненча жыл жашайды. Алгъаракълада коронавирус ауруу жайылгъаны да бёлюмге чырмаула къошханды. Алай промышленность производствону кюч ала баргъаны эсленеди. Сёз ючюн, 2018 жылда кесибизде чыгъарылып, алыучулагъа 8,25 миллиард сом багъасы товар жиберилген эсе, былтыр бу кёрюмдю 23 миллиард сомдан атлагъанды. Промышленность производствону индекси (жарашдырыучу предприятияланы ишлерине къарагъанда) уа 112 процент болгъанды. Алай бла ёсюм барды, ол эсленеди.
Республиканы башчылары ол айныуну селейтмезге борч салгъандыла. Ол да къолубуздан келеди дерге сюеме. Кесигиз къарагъыз, санкцияланы сылтауу бла предприятиялада уруннган бир адам да ишинден къуру къалмагъанды. Импортну алышыу программаны да эбине жетдирликбиз деп турама. Ахыр эки айны ичинде тюрлениуле ол алай болуруна ышандырадыла.
– Республикада эм магъаналы предприятиялагъа къыралны Правительствосу, республика кеси да не бла болушадыла?
– Къуру аллай угъай, битеу тюрлю предприятиялагъа да этиледи себеплик. Февральны ахырында федерал штаб къуралгъан эди, ызы бла республикада да аллай структура ишлеп башлайды. Биз хар предприятиягъа да энчи къарагъанбыз, алада финансла эмда иш жаны бла болумну сюзюп, не бла билеклик этерге боллугъун билгенбиз.
Коронавирус жайылгъан кезиуде эм магъаналы предприятияланы федерал тизмеси жарашдырылгъан эди. Бизден ары бири да тюшмегенди. Быйыл а регионланы кеслерине да магъаналы болгъан предприятияланы къошаргъа оноу этгендиле. Ары Къабарты-Малкъардан «Терекалмаз» завод бла «Воентекстильпром» фабрика киргендиле.
Ол алагъа не зат берликди? Эм биринчиден, къырал структурала аланы ишлерине, жарсыуларына да дайым кёз-къулакъ болгъанлай турадыла. Сёз ючюн, продукция тыш къыралны чегинде таможняда ёте туруп, анда чырмау чыкъса, ала аны юсюнден олсагъат окъуна биледиле эм себеплик этедиле.
Дагъыда аллай предприятиялагъа учуз кредитле бериледиле. РФ-ни Ара банкыны ставкасы иги да кётюрюлгени ючюн а, банкланы кредит ставкалары шёндю 27 процентге окъуна жетедиле. Ачыкъ айтханда, ахчаны аллай ставка бла алыр онглары жокъду предприятиялада. Алай ол тизмеге тюшгенлери себепли, кредит алагъа онбир процент бла берилликди.
Къыралны себеплик этер башха амаллары да бардыла. Сёз ючюн, импортну алышындырыу жаны бла электрон сервис. Аны Газпром къурагъанды. Кесинде да тышына ташылгъан продукцияны бар тюрлюлери кёргюзтюледиле. Аны хайырындан предприятияла бир бирлери бла байламлыкъла къураргъа, документациялары, чыгъаргъан затлары бла шагъырейленирге боллукъдула.
Энтта да бир амал: алгъын берилген кредитлени процент ставкаларыны бир кесегин жабаргъа къырал 4,5 миллиард сом бёлгенди. Бу программагъа бизни республика да къатышады.
Промышленностьну айнытыу жаны бла регион фонд да онгдурады предприятияланы. Саулай айтханда, бу бёлюмге къырал бир заманда да болмагъанча иги къарайды.
– Бизде предприятияла импортну алышыргъа хазырмыдыла?
Предпринимательлерибиз ишлерин биледиле, рынокда онгланы кёредиле, амал табадыла. Сёз ючюн, крахмалдан жабышдырыучу затны бизде чыгъарып башлагъандыла. Юс кийимле тигиучю фабрикала жангы заказла аладыла, ишлерин тири бардырадыла.
– Багъаланы юсюнден айтайыкъ. Алагъа эмда аш-азыкъ рынокда болумгъа контроль этилемиди?
– Экономиканы жорукъларына кёре багъаланы кётюрюлюулерине сылтаула табыладыла. Алай биз а алыучуланы къазауатларын, сатыучуланы да анга кёре багъаланы сагъат сайын кётюрюп башлагъанларын кёргенбиз. Анга не зат этерге боллукъду? Биринчиден, рынокну шошайтыргъа. Быллай болум кёпге созулмазлыгъын, къытлыкъ да болмазлыгъын ангылатыргъа керекди. Ызы бла рынокну тинтип, багъала кётюрюлюу къалайда башланнганын билирге тийишлиди. Биз аны барын да этгенбиз. Эсигизде эсе, бир-бир уллу сатыу-алыу сетьлени прокуратура окъуна тинтип айланнган эди.
Быллай болумлада бирле багъаланы къырал кеси къолгъа алыргъа керекди, деп къысадыла. Мени оюмума кёре, алай этерге жарамайды. Аны ахыры къытлыкъгъа келтирликди, теренине кетсе уа – ишден файда кёрмей, предприятияла жабылып башларгъа да боллукъдула.
Бир-бир товарланы бла ашланы багъалары кётюрюлмез ючюн, аланы чыгъарыучулагъа къырал субсидияла берип тургъанды. Сёз ючюн, ётмек бишириучюлеге.
– Газ быргъыланы тартыу программагъа санкцияла чурум этерикмидиле?
– Угъай, ол иш тохтаусуз барады. Газ бла жалчытыуну юсюнден айтханда, саулай Россейде окъуна алып къарасакъ, бизни республика биринчи жерни алады. Тийишли кёрюмдю 94 процент болады. Энди уа биз аны жюз процентге жетдирирге таукелбиз.
Алай этерча юч программа барды. Биринчисин («Газ бла жалчытыуну 2025 жылгъа дери схемасы») Газпром бардырады. Экинчи программа кёк отлукъну келтириуню тарифинде къошакъ тёлеуден къуралады. Жыл сайын аны хайырындан 45 миллион сом жыйылады. Ючюнчюсю уа – Президентни буйругъу бла бардырылгъан социал программады. Къысхасы, быйыл биз битеу эллени кёк отлукъ бла жалчытырыкъбыз, быргъыланы юйлени барына да жетдирир умутлубуз. Сагъынылгъан программаланы чеклеринде 450 миллион сом къоратыллыкъды.
– Аш-азыкъ бла жалчытыу къалайды, къытлыкъ боллукъ тюйюлмюдю?
- Кёп да айта турмай белгилейим: аш-азыкъ продукциядан, башха тюрлю товарладан къытлыкъ жокъду, боллукъ да тюйюлдю. Биз болумну кюн сайын тинтгенлей турабыз, къыралны Правительствосу да анга кёз-къулакъ болады.
– Шёндюгю болум Тырныауузда вольфрам-молибден магъаданны чыгъарыу эм жарашдырыу проектге чурум этерикмиди?
– Ол бизге бек магъаналы проектди. Хау, шёндю аз-маз тыйгъычла чыкъгъандыла. Биринчиси, оборудованияны бир кесегин тыш къыраллада сатып алыргъа умут этип тура эдик да, энди аны къояргъа тюшгенди. Экинчиси уа ахча бла байламлыды. Проектни къурагъан Ростех корпорациягъа кирген компанияды. Ол ахчаны кредитге алыргъа сюе эди, энди уа ставкала кётюрюлгенлери бла, алай этер амал азайгъанды.
Игиси неди десегиз, ол оборудованияны тышындан жаланда тёртден бирин келтирирге умут бар эди. Энди аны бизни къыралда излерикбиз.
Ахчаны юсюнден айтханда уа, бу проектни башында сагъынылгъан эм магъаналы предприятияланы тизмесине къошар амал табалсакъ, аны бла да чурум боллукъ тюйюлдю. Башха онгланы да сюзебиз. Иш тохтамагъанды, барады.
– Келир жылгъа умутланы юсюнден айтсагъыз эди.
– Промышленность сфераны андан ары айнытыу, битеулю регион продуктда (ВРП) аны юлюшюн кёбейтиу. Ол бары да стратегиялы умутланы документлеринде кёргюзтюледи.
Шарт айтханда уа, терк айныргъа онг берген инвестициялы проектле бла кюреширикбиз. Баш жерни вольфрам-молибден комбинат алады. Андан сора – индустриялы промышленность эмда технопаркла къурау. Женгил промышленностьха да тийишли эс буруллукъду: бизни къыралда чыгъарылмагъан къумачланы, фурнитураны производстволарын ачаргъа, аны бла жангы ишчи жерле да къураргъа.
Предприятиялагъа уста ишчиле керекдиле. Алай эсе уа, билим бериу учрежденияла бла байламлыкъланы кючлендирирге тийишлиди.
Тохтап тургъан неда жарты-къурту ишлеген предприятияланы юслеринден да сагъыныргъа сюеме. Сёз ючюн, Чегемде мияла завод, Тырныауузда гипс завод, Телемеханика. Аланы тепдирирге, ишни жангыдан башларча этерге кюреширикбиз. Телемеханикада электрокючню эсеплеучю приборла чыгъарадыла. Биз «Россети» компанияны адамлары бла тюбешип, аланы кеслеринде хайырланыргъа алыргъа чакъырабыз.
Саулай айтханда, планларыбыз кёпдюле. Шёндюгю чеклениулеге, къыйын болумлагъа да къарамай, ишни андан ары бардырыргъа таукелбиз.
Улбашланы Мурат
хазырлагъанды.
